Moral Compass Project

Deelproject: Spinoza, vrijheid van meningsuiting en het algemeen belang (common good)

Ethiek en politiek

In dit project staat een klassieke verdediger van de vrijheid van meningsuiting centraal, Benedictus de Spinoza (1632-1677). Spinoza's verdediging is vaak in verband gebracht met een individualistische vorm van liberalisme. Dit project brengt juist aan het licht dat Spinoza’s denken een robuuste, theologisch gefundeerde kijk op het gedeelde goede, of algemeen belang (common good) kent. Vrijheid van meningsuiting is essentieel voor de ontwikkeling van zelfgemaakte wetten, die op hun beurt bijdragen aan het vrijer en rationeler worden van het volk dat onder dergelijke wetten leeft. In de Ethica presenteert Spinoza het vrije, rationele leven als de zoektocht om onszelf, andere mensen en God te begrijpen. Van Spinoza's politiek kan worden gezegd dat deze erop gericht is om iets van dit ideaal van de Ethica op collectieve schaal te realiseren.

Redelijk en vrij debat

Spinoza gelooft dat in een vrije staat, geregeerd door een gematigde overheid, een levendig publiek debat zal ontstaan over wetten, beleid, wetenschap en religie. Zolang burgers dit debat beleefd en redelijk voeren, moeten zij hun mening vrijelijk kunnen uiten. Een goede soeverein luistert goed naar hun inbreng, maar heeft altijd het laatste woord over juridische en politieke beslissingen. Spinoza pleit echter voor democratie – of in ieder geval vormen van bestuur met substantiële democratische elementen – zodat (groepen) burgers ook betrokken zullen zijn bij de soevereine besluitvorming.

Religieuze vrijheid

In religieuze zaken pleit Spinoza voor tolerantie en de vrijheid om God op onze eigen wijze lief te hebben – of dat nu op een meer traditionele religieuze of filosofische manier is. Hij ziet intolerante religieuze facties als een bedreiging voor de vrijheid en politieke stabiliteit, en daarom moet de soeverein ook het laatste woord hebben in religieuze zaken. De soeverein moet gelovigen daarbij zoveel vrijheid gunnen als verenigbaar is met vrede en orde.

Vrijheid en algemeen belang

Dit deelproject analyseert ten eerste hoe Spinoza's concept van vrijheid van meningsuiting (en het gerelateerde concept van libertas philosophandi, de vrijheid van filosoferen) verbonden is met zijn kijk op het algemeen belang. Onze focus ligt op Spinoza's concept van de correcte uitoefening van vrije meningsuiting als een burgerdeugd die cruciaal is voor het in stand houden van vrije, bloeiende samenlevingen.

Ten tweede wordt onderzocht of Spinoza's perspectief behulpzaam is om voorbij de impasses in het huidige publieke debat te komen. Een belangrijk inzicht in deze context is dat Spinoza's concept van vrije meningsuiting verbonden is met een relationeel begrip van autonomie. Dat wil zeggen, door ons recht op vrije meningsuiting uit te oefenen, oefenen we onze autonomie uit, maar we kunnen onze individuele autonomie alleen echt realiseren wanneer ook onze medeburgers hun autonomie ontwikkelen. De ontwikkeling van vrijheid, rationaliteit en menselijke bloei zijn voor Spinoza in wezen collectieve inspanningen. Deze nadruk op de collectieve dimensie van vrijheid en vrije meningsuiting vormen een alternatief voor de individualistische premissen die ten grondslag liggen aan huidige liberale visies op het goede samenleven.

Onderzoekers

Sleutelpublicaties

• Rudmer Bijlsma. “Hoop, hebzucht en eerzucht: De ontwikkeling van vrijheid vanuit passies en verbeelding in Spinoza’s Politiek Traktaat”. In: Mededelingen vanwege het Spinozahuis. 
• Rudmer Bijlsma. “Het publieke debat wordt vaak gedomineerd door emoties, wat meer Spinoza is een prima medicijn.” Nederlands Dagblad, 30/12/2023.
• Meer publicaties op de Pure researchportal