Moral Compass Project

Deelproject: Openheid en onthechting in het morele leven

Een tijd van moralisme en relativisme

Het Moral Compass Project vindt plaats tegen de achtergrond van twee invloedrijke fenomenen in onze cultuur: moralisme en relativisme. Beide fenomenen zijn geworteld in wat je onze ‘morele ervaring’ kunt noemen. Het is onze morele ervaring dat we de wereld waarin we leven niet slechts ervaren als een verzameling feiten, maar steeds ook als ‘waardegeladen’. We zien een situatie op het werk als onrechtvaardig, ervaren iemands morele discipline als bewonderenswaardig, zien de liefdevolle aandacht in een gebaar, beschouwen het natuurbeleid van een politicus als verwerpelijk, enzovoort. Moralisme en relativisme zijn twee verschillende reacties op zulke alledaagse ervaringen. Moralisme kunnen we begrijpen als de verabsolutering van de eigen morele ervaring: de moralist ziet louter onrecht in de werksituatie en doet elke andere ervaring ervan bij voorbaat af als onzinnig. Relativisme lijkt daarentegen juist voort te komen uit het besef van de grote verschillen in morele ervaring. Geen van die ervaringen kan er aanspraak op maken de juiste te zijn.    

Enerzijds is onze morele ervaring inderdaad volkomen alledaags. Voortdurend ervaren we de wereld in termen van waarden. Anderzijds echter is ze raadselachtig en roept ze heel fundamentele vragen op. Hoe kan het dat we de wereld als waardegeladen ervaren? Wat is het in ons mensen dat die openheid creëert voor de waarde-aspecten van de wereld? En zijn die waarden er werkelijk, of projecteren wij ze op een in zichzelf ‘waardeloze’ wereld? Dit deelproject onderzoekt deze kwesties langs twee lijnen.

Theorie van morele ervaring

In de eerste plaats is het doel een theorie te ontwikkelen over onze morele ervaring. Wij ervaren de wereld als ‘waardegeladen’ op grond van onze zogenaamde ‘affectieve disposities’. Dat zijn gevoelspatronen die uitdrukking geven aan datgene waar we om geven (in de Engelstalige filosofische literatuur vaak ‘cares’, ‘concerns’ of ‘loves’ genoemd). Wie geeft om natuur zal het natuurbeleid van een politicus bijvoorbeeld als verwerpelijk kunnen ervaren.

Ethiek van onthechting

In de tweede plaats wordt onderzocht in hoeverre onthechting van belang is voor onze morele ervaring. Met onthechting wordt bedoeld dat je loskomt van je affectieve disposities. Onthechting is enerzijds van groot belang: door ons even niet te laten leiden door sommige van onze ‘cares’, ‘concerns’ of ‘loves’, vermijden we de eenzijdigheid van onze morele ervaring van de wereld. Door je even los te maken van je liefde voor natuur ben je bijvoorbeeld beter in staat te zien dat er ook andere belangrijke zaken op het spel staan in de discussie over natuurbeleid. Anderzijds houdt onthechting ook een risico in: door onze affectieve disposities tussen haakjes te zetten dreigen we onszelf blind te maken voor waarde-aspecten van de wereld. Wie daadwerkelijk zonder ‘concerns’ is, kan nergens de waarde van ervaren en vervalt gemakkelijk tot een vorm van nihilisme. In het licht van de risico’s van eenzijdigheid en nihilisme, werkt dit project ten slotte toe naar een ‘ethiek van de onthechting’ die ons helpt te navigeren tussen het loskomen van én het vasthouden aan onze affectieve disposities. 

Onderzoeker

Sleutelpublicaties

• Rob Compaijen, Afgunst: Een filosofie van een pijnlijke emotie, Amsterdam: Boom, 2024.
• Rob Compaijen, “Commitment and Reflection in Moral Life”, in: International Journal of Philosophy and Theology, 84/5, 2023, pp. 340-346.
• Rob Compaijen en Michiel Meijer, “The Reification of Value: Robust Realism and Alienation”, in: International Journal of Philosophical Studies, 29/3, 2021, pp. 275-294.
• Rob Compaijen, “Detachment and Attention”, in: The Philosophy of Reenchantment, M. Meijer en H. DeVriese (red.), New York: Routledge, 2020, pp. 220-238.
• Meer publicaties op de Pure researchportal