Verslag predikantenreis naar Israël (2020)

Marius van Duijn  

De laatste dag in Jeruzalem was de keerzijde van de pelgrimage; via Tel Aviv, Mokum-airport ging de reis weer terug naar alle hoeken en gaten van Nederland. Met een paar flightdata Ben Goerion-Schiphol zou dit verslag daarmee tot een kort einde kunnen komen.

De ervaring van het vosje en de kat

Naast alle gedeelde ervaringen, lezingen, debatten, woorden onderweg, kuierend over de tempelberg of de Jaffa-poort, heeft ieder zo zijn eigen belevenis, die je bijblijft. Zoals die van het vosje op het prachtige terrein van het Maison d’Abraham. Op een mooie middag zagen we het ranke diertje voorbij lopen. Op een late avond, bijna ter middernacht, lopend naar de mobil-home, kruiste hij in het maanlicht opnieuw mijn pad. Oeps - dag, meneer Vos. Iets verder op het terrein, op een heel donkere hoek, schoot er opeens een zwarte kat langs mijn voeten. Ieeeek! Bibberbibber; hoe sprong mijn hart hoog op in mij! 

Vosje dat het hart verheugt

Beide beestjes staan voor de dubbele ervaring tijdens de reis: vrees en vreugde. Prachtige ontmoetingen, nieuwe vergezichten en hoop. Het vosje komt letterlijk en figuurlijk uit Klaagliederen 5: 17-19 vandaan lopen: Dit is wat ons hart zo ziek maakt, en onze ogen troebel: dat de Sion nu een woestenij is, dat vossen er ronddolen. Maar u, HEER, zetelt voor eeuwig, uw troon staat vast van geslacht op geslacht. Ooit zag een collega-bijbelgeleerde, rabbijn Akiva (ca. 50 - 135 na Chr.) een vos uit de ruïnes op de Tempelberg springen. Hij moest lachen, want hij begreep dat dan ook de belofte over de herbouw zou worden vervuld. Een vosje dat het hart verheugt.

Kat in het nauw

De kat symboliseerde de mensen in het nauw, het donker van de wanhoop. Die we ook ontmoet hebben, weerszijden van de muur. Komt er wel een dag van blijdschap en gerechtigheid, een dag waarop Jeruzalem een stad van vrede voor de volkeren zullen zijn? Wat een prachtige ervaring is het om mee te maken dat juist bij mensen waar het donker is, de hoop op een nieuwe toekomst gloort. Vos en kat: we kregen onderweg de wens mee, dat we meer confused zouden terugkeren dan we gekomen waren. Dat is in ieder geval uitgekomen, maar tegelijkertijd ook met meer verlangen dat deze stad zal bloeien tot heil van alle volken. 

Volgend jaar weer

Weer terug in de polder, vergeten we Jeruzalem niet. Volgend jaar in Jeruzalem? Ik zou er zo voor tekenen! Met deze groep of anderen. Tot slot twee liederen. De eerste, een danklied voor de twee organisatoren Dieneke en Albert, speciaal gemaakt door een creatieve dichter uit de groep.

(op de wijze van Hinematov)

Refrein: Albert en Alberdina, wat een geweldig koppel, Albert en Alberdina, wat een bijzonder stel. Couplet 2: In Jeruzalem over bergen en dalen, slepen zij ons voort met allerlei verhalen. Refrein, Couplet 5: straks in Nederland, terug in diverse kerken, gaan wij uit ons dak, zullen ze zeker merken. 

En als slotakkoord Psalm 128: 4-5

jevarechecha ha-sjem mi-tsion
oe-re’è be-toev jeroesjalajiem
jevarechcha ha-sjem mi-tsion
kol jemee, jemee chajècha
oe-re’è baniem le-vaneecha
sjalom al jisrael (2x)

Thomas Smink

Dat zij mag worden wie zij is: stad van vrede

‘Vanwaar de zon opgaat, tot waar zij daalt en ondergaat, zij de Naam van God geloofd.

Prijst dan de Heer, allen die Hem echt willen dienen’ (Ps. 113).

Het uitzicht vanaf Maison d'Abraham over de stad Jeruzalem is vandaag prachtig. Hoopvol laat de zon haar milde doch heldere stralen schitteren over Jeruzalem: dat zij steeds mag wórden wie zij ís, stad van vrede. Zoals ‘doxos’ en ‘praxis’ (evenals de twee sjabbatskaarsen in één gesmolten) zich tot ‘ortho’ vlechten, zó begint lofzingend en al wandelende òns dienen met het heavy sjouwen van het proviand dat straks nodig zal zijn voor de lunch die aan een veertigtal aanwezigen wordt aangeboden in het ‘Swedish Christian Study Centre’. Daar staat onze helaas al weer laatste dag in het teken van een door de PThU en het CIS georganiseerd symposium.

Bruggen bouwen

Na een half uur flink doorlopen bij het studiecentrum aangekomen, (sommigen die eerder waren vertrokken, - ze opteerden nog voor ‘Tempelplein’-bezoek -, kwamen via het moslimse erf’ op tijd bij de plaats van bestemming aan), worden wij hartelijk verwelkomd door de directeur van het studiecentrum, Lars-Inge Claesson. Met een korte inleiding opende Dineke Houtman de studiedag en sprak de hoop uit dat ons samenzijn mocht bijdragen aan het (verder) bouwen van bruggen tussen de Joodse en Christelijke theologische tradities. Dat dit niet slechts een beleefde en ‘politiek-correcte’ theologische plichtpleging was, maar een vurig gebed, waarin ook het ‘christelijke zelfkritisch’ gedenken (75 jaar na de Holocaust) resoneert, moge wel blijken uit het samen bidden van Psalm 103:1-11.

‘Religious doubt and Jewish Torah’

Als eerste spreekt Rabbi Dr. Nathan Lopes Cardozo. Achter de karakteristieke Joodse baard schuilt een ware ‘rebellion’. Met enkele persoonlijke en in Nederland opgedane levenservaringen beschrijft hij, in gesprek zijnde met enkele filosofen (Spinoza, Maimonides, Heschel), de focus van zijn voordracht: scepticisme en religieuze twijfel. In plaats deze als bedreiging te zien, rebellerend tegen het rabbijnse establishment (als uitdrukking vaak van een codificerende benadering van de wet), dagen zij juist uit. En in het aanvaarden ervan, kan iets oplichten van het authentieke hart van de joodse religiositeit. De joodse wet moet worden gezien als een discipline van weerstand en moed. Zij kan weer relevant worden voor de moderne samenleving en voor de staat Israël.

Dat ze mij maar mogen vergeten

Cardozo roept op om de Halacha te bevrijden van z’n stagnatie en opsluiting, opdat zij weer kan vloeien. Ook wetenschap, als exponent van het secularisme, is gebaseerd op geloof. ‘Religie is een antwoord op het menselijke vragen naar het uiteindelijke’. Ook wetenschap en kennis zullen ons terugbrengen tot God. Daarbij is de Talmoed een belangrijke bron. Geen dogmatiek of statement, maar discussie, het stellen van vragen, en daarmee beweging. Zoals destijds rond de berg Sinai klonk: ‘You still don’t know’. Dát is precies de reden waarom de joodse traditie overleeft. Of (Midrasj rond Jer. 16:11): ‘May it be that they forget Me, as long as they observe My commandments’. In het moedig houden van de wet ‘they ré-discover Me’. Er zit een krachtige betekenis in het houden van de Thora àls je de muziek erachter hoort. Dan zit er een geweldige openbaring in! Hórende doen, en in het dóen, ‘zal je op Mijn deur kloppen’. De beweging is: Er is niemand zoals God!, en dan de vraag: Wie is deze God? Kunstmatige opgebouwde muren worden afgebroken: ‘de joodse religie is een religie zonder theologie’. Het is Halacha in context, een joodse wijze van zijn en wórden, levend in de tegenwoordigheid van God. Als er iets onorthodoxer is, dan is het een orthodoxe jood! Orthodoxie van welke aard dan ook, is leeg als het niet voortkomt uit het diepe, radicale bewustzijn van de goddelijke imperatief om mét het hart verwonderd en dankbaar te zijn tegenover alles en elke ervaring.

‘Loving God and neighbor’

Na de lunch, genuttigd op het dakterras (met prachtig uitzicht op het oude centrum) van het studiecentrum, vervolgt Rev. dr. Munther Isaac, een Palestijns christen, verbonden aan het Bethlehem Bible College. Hoewel mild en geordend van wal stekend, snijdt hij gewapend met negen punten gedecideerd de (door de christelijke theologie ontwikkelde) gepolariseerde tegenstelling tussen ‘werken’ (OT) en ‘geloof’ (NT, genade) in stukken. Zowel het oude als nieuwe testament spreken met één tong. Het NT bevestigt en continueert het OT-ische narratief, inclusief het werk- en genadeverbond. Jezus (ook wetgeleerde) kwam niet om de wet af te schaffen, maar om haar te vervullen en schenkt (en herdefinieert) met de Bergrede en Zijn leven er een nieuwe betekenis aan: (sociale) gerechtigheid. Het onderhouden van de wet is onlosmakelijk verbonden met het liefhebben van God en de naaste. Niet als een set van formules, maar een wijze van waarachtig leven, in relatie tot het verbond (Deut. 6).

Wet krijgt in Jezus andere betekenis

Door (het door) Jezus (ingestelde nieuwe verbond) deelt de christelijke gemeente in de verbondsgemeenschap, en daarmee in de roeping om, als tussen de volken apart (identity marker) gesteld, tot zegen (Abraham) en licht der wereld te zijn. De wet, als leermeester tot Christus, krijgt in Hem een andere betekenis. Het ‘besneden of onbesneden zijn heeft geen enige kracht’ (meer), maar het geloof (in Christus), dat door de liefde wérkzaam is (vgl. Galaten (5:6)). Paulus’ onderwijs moet in dit opzicht eerder ecclessiologisch dan soteriologisch worden verstaan. Gelovigen worden niet tot een nieuw geloof bekeerd, er worden nieuwe gemeenschappen gesticht. ‘Salvation by works’ is niet een toegangsweg tot de hemel (‘sin of certaincy’), maar geloof is juist ín de liefde van Christus (tot God en naaste) als vrucht werkzaam. Als de NT-sche gemeente claimt deel te zijn van de verbondsgemeenschap, zoekt zij in liefde tot God naarstig en liefdevol te voorzien in het welzijn van de naaste. Na beide inleidingen was er ruimte voor reactie en gesprek, waarbij Wouter Slob en Koos Snaterse de bal aftrapten. Al met al een hele mooie ontmoeting.

Vlammen zijn er vele, één is het licht

Weer terug in het klooster besloten wij de laatste dag, en daarmee ook onze studiereis. Zingend en met wat Nederlandse lekkernijen bedankten we de vrijwilligers van het klooster. Tot in de (culinaire) puntjes was hun geboden gastvrijheid verzorgd. Tijdens de avondsluiting blikten onze reisleiders Dineke Houtman (PThU) en Albert Groothedde (CIS) terug op onze Israëlreis en fijne studiegroep. Met elkaar stelden we vast dat onze intensieve reis en de kleurrijke ontmoetingen een geweldige (leer-)ervaring is geworden. Na een dankgebed bezongen wij met het lied ‘Vlammen zijn er vele, één is het licht’ de ‘Onopgeefbare verbondenheid’ met Israël, gevolgd door een elkaar toegezongen zegenbede (Jevarecha ha-sjem mi-tsion, Ps. 128:4-5).

Danklied

Namens onze groep dankte Nico van der Houten op hartverwarmende wijze zowel Dineke als Albert voor hun zeer persoonlijke betrokken inzet en inspirerende leiding, en overhandigde enkele met zorg uitgezochte presentjes. Tot slot nam de ludieke geest van Bert Heslinga ons eerst mee in een danklied (op de wijze van ‘Hinematov’), waarin het duo ‘Albert en Alberdina’ (Dineke’s geboortenaam!) werd bejubeld, en met z’n alternatieve vertaling betrok hij Spreuken 31 op Dineke: ‘De ware rabba, wie zal haar vinden’? De hilariteit was compleet. Een feestelijke afsluiting, terwijl de zon onderging.

Jan Offringa

Wel of niet naar Bethlehem?

Al voor de wekker afging was het onrustig in onze mancave. Wouter staat al om zeven uur op om op internet de situatie op de Westbank te bekijken na de big deal van Trump. Is het veilig om vandaag naar Bethlehem te gaan? Zelf heb ik wat minder haast, want ze rijden toch niet weg zonder mij, aangezien ik een van de busjes bestuur. Bij het ontbijt blijkt dat Dineke een aangepast programma heeft doorgestuurd. We gaan wel, maar vertrekken op tijd om het moment vóór te zijn dat de jongeren uit school komen. Zo vertrekken we iets na achten, en nadat we onderweg Albert hebben opgepikt, rijden we naar de Tent of Nations.

Strijd van dertig jaar

Het is mistig en de ingang is vanwege een wegversperring moeilijk te vinden, maar even later zitten we aan tafel met Dawwud Nassar. Hij vertelt over de nu al bijna dertigjarige juridische strijd die hij voert met de Israëlische overheid over de grond die al meer dan een eeuw in handen is van zijn familie. Settlers loeren op die grond om er een nederzetting op te bouwen, maar de familie Nassar heeft destijds onder de Ottomanen het eigendom goed laten registreren. Een gevalletje van ‘wie schrijft die blijft’. Ondertussen wordt hem en zijn familie het leven zuur gemaakt, door hem af te sluiten van elektriciteit en stromend water en nog een hele reeks al dan niet juridische pesterijen. Dawwid had allang als miljonair ergens in Amerika kunnen zitten, maar wil als Naboth trouw blijven aan de grond waarmee zijn familie vergroeid is.

Landsbelofte beperkt zich niet tot één volk

We reizen door naar het nabije Bethlehem waar zich het Bethlehem Bible College bevindt. Daar is Daniel Bannoura onze eerste inleider. Waar we al vele interpretaties van de recente geschiedenis hebben meegekregen, zet hij helder het Palestijnse narratief uiteen. Net als Raoul Heertje in zijn boeiende TV-reeks over Israël keer op keer duidelijk maakt, ging het destijds niet om een volk zonder land dat naar een land zonder volk ging. Maar goed, dat weet elke serieuze historicus je te vertellen. Boeiender vond ik zijn bijbelse noties bij de vraag aan wie het land behoort. De landsbelofte aan Abraham is volgens hem een inclusieve die zich niet tot één volk beperkt. En als het om het volk van God gaat, dan spelen in Christus bloedlijnen en etniciteit geen rol meer. Zoiets had ik zelf ook al eens bedacht.

Star worshippers 

Na een korte doch voedzame lunch was het woord aan Salim Munayer, co-auteur van het boek 'Through My Enemy’s Eyes'. Hij is verbonden aan Musalaha en kent zowel het Joods als Palestijnse narratief door en door. Uiterst boeiend legt uit op welke wijze je die twee met elkaar in gesprek kunt brengen met het oog op verzoening. Dat is niet alleen het oogmerk van Musalaha maar zou volgens hem ook de specifieke inbreng van christenen moeten zijn, zowel in het Midden Oosten als daarbuiten. Opvallend vond ik zijn opmerking dat Joden religieus gezien meer met moslims dan met christenen hebben. Waar de islam echt een andere godsdienst is, wordt over christenen gesproken als een stelletje ‘star worshippers’. Een pijnlijke knipoog naar de Wijzen uit het Oosten.

Alsnog: Bethlehem 

Het bleek aardig rustig in Bethlehem en daarom besloten we alsnog per taxi het centrum in te gaan om de Geboortekerk te bezoeken. Dat was de moeite waard. Vervolgens vervoerden de taxi’s ons naar het checkpoint waar we vlot doorheen gingen. Wel bleef mijn tas even steken op de lopende band maar dat leidde niet tot serieuze vertraging. Er werd achter het loket zelfs gelachen. En zoiets doet je goed na een dag die toch iets spannends had!

Arjen van der Spek

Het was een dag met veel schakelmomenten. Maar in al die ontmoetingen was de herinnering aan en de pijn van WO II nooit ver weg.

Afscheidsmomenten

We begonnen in Yad Vashem, het herinneringscentrum aan de Shoa. Het is een museum waar je ingezogen wordt. Het begint bij vrolijk dansende en zingende Joodse gemeenschappen in Oost Europa. Maar al snel wordt duidelijk waar het heen is gegaan. Een paar maanden geleden was ik met een groep jongeren in Auschwitz en daar spraken de bergen achtergebleven kinderschoenen, speelgoed, koffers en muziekinstrumenten van de grote ramp die zich voltrokken had. Ik wandelde in Yad Vashem het gebouw binnen waar het bijna donker is en de namen van anderhalf miljoen kinderen te horen zijn. En bij elke naam de leeftijd en de plaats of het land van herkomst.  Ik moet denken aan al die afscheidsmomenten van ouders die, eenmaal aangekomen in Auschwitz, direct afscheid moesten nemen van hun kinderen. Selectie vond plaats als in een slachthuis. 

"Gaskamers, want te belastend om op vrouwen en kinderen te schieten"

Het blijft onvoorstelbaar wat mensen elkaar kunnen aandoen. Al moeten de nazi’s toen wel iets hebben gevoeld van het onmenselijke, want in Auschwitz las ik dat er besloten was om met gaskamers te werken bij het vernietigen van Joden omdat het anders ”voor de SS-ers te belastend zou zijn om steeds op vrouwen en kinderen te schieten”. Ze bepaalden dat het werk in de gaskamers door Joodse mensen zelf gedaan kon worden die daarna zelf ook zouden omkomen. Maar ook dat is een verbijsterend argument. Eenmaal buiten werd ik getroffen door een hele grote groep jonge Joodse meisjes die werden rondgeleid met een gids. Het gaf me hoop  dat deze meisjes een toekomst hebben. In dit land mogen ze zijn wie ze zijn. En ze mogen leven in hun eigen traditie. 

Het grootste cadeau van de dag

Er was nog iets wat me hoop gaf en dat was het bezoek aan de gedenkplaquette van de ouders van Willem Zuidema. Bij de info balie had ik een uitdraai gekregen van de plek waar de boom en het naambordje te vinden waren. Willem Zuidema was een broer van een aangetrouwde tante van mij. Ik las hoe bijzonder het was dat deze ouders met hun toen nog jonge gezin een doorgangshuis waren voor minstens 50 Joodse mensen die soms heel kort en soms ook heel lang deel hebben uitgemaakt van hun gezin. Ze liepen daarmee grote risico’s en ondanks dat, gingen ze er toch mee door. Ik maakte foto’s stuurde die meteen naar mijn oom en tante en nichtjes en direct belde mijn oom me op. Tante was jarig  (ik wist het niet) en de foto’s waren het grootste cadeau van de dag.

Ontmoeting met overlevende

’s Middags stond een ontmoeting op het programma met een Holocaust overlevende: Benny Ricardo. De ontmoeting vond plaats bij Albert Groothedde thuis. Hij had gezorgd voor een heerlijke lunch. Daarna luisterden we naar Benny die in 1940 geboren was. Hij vertelde over de naïviteit van zijn vader die de Duitsers gewoon geloofde dat ze naar een werkkamp zouden gaan. En ze zijn ook gegaan. Maar voor de zekerheid toch maar afscheid hadden genomen van Benny die bij de buren achterbleef. Zo kwam hij in de onderduik terecht en moest meerdere keren verhuizen, al was hij naar eigen zeggen veel te jong om de spanning daarvan echt te voelen. Hij bewaarde aan veel logeerpartijen hele leuke herinneringen. Zijn vader kwam niet terug uit het kamp en zijn moeder had vlektyfus. Het huis waar ze in Amsterdam gewoond hadden, bleek aan anderen verhuurd te zijn.  Moeder nam hem op zijn 12^e mee naar Israël. Het duurde lang voordat hij het daar naar zijn zin had. Israël was toen arm, slechte voorzieningen en hij mistte Nederland en zo vertrouwde hij ons toe: Hij mist Nederland nog steeds wel.  

Roel Knijff  

De dag begint met een wandeling over het terrein nabij het Schlechter Institute. De oude olijfbomen hier stonden ooit ver buiten de muren van de stad. Nu is dit het nieuwe hart van Israel. De gaarde grenst aan de Knesset (parlement), het Israelmuseum (vgl. het Louvre), oprukkende buitenwijken en het Klooster van het Kruis. Dat laatste is een eeuwenoude kloostervesting, waarvan de legende wil dat hier de boom groeide waarvan het kruishout komt. De oase van rust bezwijkt bijna onder de expansie van de stad.

Zorg voor de arme

Het Schlechter Institute brengt bijbelschool en PThU bij elkaar. De ontmoeting met de studenten vindt plaats tijdens een werkcollege over de Babylonische Talmoed. Stem (Turnus Rufus) en tegenstem (Rabbi Akiva) zijn met elkaar in dispuut over de zorg voor de arme. In stappen wordt duidelijk hoe verstrekkend arme, hongerige en dorstige verstaan mogen worden. Tijdens het bestuderen van de tekst blijkt dat achtergrond van onze gesprekspartners zeer divers is. Zelf ontmoet ik een Braziliaanse rabbijn en een lerares. De laatste is niet gelovig, maar bijzonder gefascineerd door Bijbelse teksten. Tijdens de lunch vertelt ze dat ze werkt met gehandicapten. En dat ze probeert om met hen de wijsheid van de Thora in de praktijk te brengen.

Verrast door schoonheid

Het vrije deel van de middag gebruiken wij om de synagoge te bezoeken in het Hadassah-ziekenhuis. De glazen van Chagall zijn wereldberoemd. Dat weten we. En toch worden we verrast door de schoonheid, de grootte en het lichtspel. Omdat er geen anderen zijn, komen de glazen nog overweldigender binnen. We hadden echt tijd nodig de indrukken te verwerken. Vervolgens reden we naar Ein Kerem, midden in het nabijgelegen dal, op dat moment zonovergoten. We bezochten de geboortekerk van Johannes de Doper samen met Russisch-orthodoxe gelovigen, die duidelijk meer beleving voelden op die plek dan wij. Maar dat was op zich voor ons weer mooi om mee te maken. De verderop hoog gelegen kerk van de visitatie - de ontmoeting van 2 moeders - werd vooral bezocht door katholieken. Eigenlijk zei ook dat gegeven ons niet zo veel. Maar de lange klim naar boven werd beloond met het beeld aan de binnenkant van de poort op de voorhof van de Mariabron; zo ontroerend mooi! Dat maakte alles goed.

Israël-Palestijns conflict: 'war and peace' 

Een rappe rit langs het in spitsuur altijd vastgelopen verkeer rond de oude stad, bracht ons net op tijd bij de lezing van rabbijn Mike Swirsky. Die zal ons vertellen over de achtergronden van het Palestijns-Israëlische conflict. Hij spreekt dan niet over conflict and reconciliation, maar over war and peace. De grond van Israël is doordrenkt met bloed.

Religieuze kant van het conflict is doorslaggevend

Hij vraagt: hoe kun je zinvol naar de toekomst kijken als je niet radicaal bent in je analyse en in je verlangen? Alle monotheïstische godsdiensten kennen de ultieme hoop op vrede: complete, totaal, harmonieus, geheel(d). Iedereen verlangt naar een plaats waar je thuis komt komen en onbekommerd je schoenen kunt uitschoppen. De wijze waarop nu gevochten wordt, is geen warfare, maar lawfare. In de UN staat van alle lidstaten alleen het bestaan van de staat Israël voortdurend ter discussie. Hij stelt ons 3 vragen:

• Wie zijn partij in het conflict?
• Waar gaat het over?
• Hoe kan het worden opgelost?

Van alle mogelijke antwoorden acht hij de religieuze kant van het conflict doorslaggevend.

Verandering op microniveau 

Op microniveau loopt het onderling redelijk goed. In ziekenhuizen werken Joden en Arabieren prima samen. Tussen patiënten wordt er ook geen verschil gemaakt: zij liggen naast elkaar op de afdeling. Maar op macroniveau gaat het mis. Complicerend is de mate waarin gewone mensen vatbaar zijn voor manipulatie; zij kiezen hun leiders op grond van ideologie (en niet van resultaten). Dus moet je aan verandering werken vanuit het microniveau. Daartoe zijn talloze initiatieven.

Drie mogelijke oplossingen 

Voor de toekomst van een staat op het grondgebied van Israël c.q. Palestina ziet hij 3 mogelijkheden: een Arabische staat, een Joodse staat of een staat onder bewind van een externe macht die pacificeert. Eén Joodse én democratische staat acht hij onmogelijk: de Palestijnen zullen binnen de kortste keren bij meerderheid de Joden overrulen. Mocht het toch komen tot een 2-staten oplossing, dan is dat alleen mogelijk als de Joden de settlements overdragen.

"Europa, wees kritisch!"

Ten slotte geeft hij ons nog een boodschap mee: wees in Europa kritisch op de wijze waarop ondersteuning wordt gegeven aan de opleidingen van Palestijnen. Sta niet toe dat er onzin over Joden wordt onderwezen. Onthoud hen de gelden totdat ze de inhoud aangepast hebben: bring people to study to learn the truth!

Wouter H. Slob

‘Wij treden uwe poorten in’. Onvermijdelijk drongen de woorden van psalm 122 zich aan ons op. Het is zondag. En terwijl de stad zich opmaakt voor de eerste dag van de week die in Jeruzalem een gewone werkdag is, stiefelen wij in ganzenpas naar de binnenstad. Het leek een mooi idee om op zondag met de hele groep samen ter kerke te gaan en de keuze was op de Duitstalige Verlosserskerk gevallen, vlakbij het Heilig Graf. Dat de gewone werkdag was begonnen, was goed te merken aan de bedrijvigheid in de smalle straatjes waardoor wij maar krap-an op tijd kwamen. Een stijlvolle Duitse kerkdienst viel ons ten deel, met veel bekende meezingers en als hoogtepunt de viering van de eucharistie op deze historische plaats. De preek over de bekering van Cornelius, de eerste niet-Jood die Christen werd, bleek aanleiding voor verschillende theologische vragen, om niet te zeggen bezwaren, want allerlei latente problemen werden juist op deze beladen plek wel erg makkelijk uit de weg gegaan. De verhouding tussen Joodse en niet-Joodse volgelingen van Jezus leek op een hedendaagse manier te worden ingevuld, waarbij kool en geit werden gespaard.

Gewaagd bezoek aan Hebron

Toch zou de middag niet worden gevuld met theologische scherpslijperij. Het was een van de schaarse middagen dat er althans iets van vrije tijd was (het programma jakkert ons genadeloos voort). De tijd werd ingevuld met: rust (heel begrijpelijk; wij zijn geen van allen twintig meer), shoppen (het thuisfront wordt niet vergeten), de doopplek van Jezus in de Jordaan bezoeken (tegen beter weten in toch op zoek naar een historische ervaring), boekhandelbezoek (of we niet genoeg ongelezen op de plank hebben staan), of een gewaagd bezoek aan Hebron (waar een flinke concentratie aan aartsvaderlijke graven te bezoeken is). Of dat laatste het beste deel was laat ik graag in het midden, maar collega Leurgans en ik hebben er in ieder geval een geweldige middag gehad. Misschien ook tegen beter weten in toch oog in oog gestaan met de oudste aanwezigheid van Bijbelrealiteit in het heilige land.

'Peace building' met Ron Kronish

Verkwikt of nipt, allen haalden het diner om vol goede moed reeds om 20.00 uur de lezing van Ron Kronish bij te wonen. Wie, zoals ik, misschien altijd met wat reserves tegen een bezoek aan het heilige land heeft aangekeken (omdat de enorme politieke problemen weleens wat makkelijk met vrome praat worden weggekletst) wordt met deze spreker meteen genezen. Een betrokken, geïnformeerde, gelouterd en vooral ook ervaren exponent van ‘The Other Peace Process’.  In een vroeg stadium begon Kronish met ‘peace-building’. Terwijl ‘peace-making’ een zaak van hooggeplaatste officials is, gaat het bij peace-building om de concrete invulling van alledag. En van onderaf. De studie van deze vorm van politieke dialoog stond begin jaren negentig nog in de kinderschoenen en met vallen en opstaan moest een methode worden ontwikkeld. Belangrijker dan alle theorieën is de ontmoeting met de concrete ander.

Hoop houden

Vanuit de grote wereldpolitiek zou het gemakkelijk als idealistisch en wereldvreemd kunnen klinken, maar theologen worden al snel enthousiast en gedreven door dit soort geluiden. De theoloog die dit schrijft in ieder geval wel. Spijtig is wel om vast te moeten stellen dat de aanpak van Kronish en de zijnen niet een routekaart naar onversneden succes bleek te zijn. Sinds de hoogtijdagen van politiek optimisme in de jaren negentig van de vorige eeuw zijn de initiatieven in ieder geval politiek niet dominant geworden. Des te meer reden om hoop te houden. En misschien om te gaan analyseren wat de voordelen van de huidige politieke impasse voor sommige mensen kan zijn. Als dat op het spoor kan worden gekomen, zou het misschien mogelijk(er) zijn om hindernissen voor het vredesproces weg te nemen en het zo te bevorderen. Dan vinden we misschien een beter argument dan de goede wil. Al met al een zeer stimulerende en waardevolle ontmoeting. Opnieuw, kunnen we wel zeggen.

Leon Eigenhuis

Vrijdagavond 24 januari hebben we in de synagoge de komst van de sabbat begroet. Tijdens de dienst draaiden we ons om en kwam de sabbat als een bruid door de open deur binnen.

Intussen rijden de busjes in een vaste volgorde. Jan Offringa die Op Goed Gerucht rijdt, is de chauffeur van het tweede busje. Op kop gaat Arjan van der Spek. 'V.V.V.' is zijn stijl: vroom, vlug en vaardig. Marius van Duijn houdt als interimmer graag het overzicht. Achterop anticipeert hij op de capriolen van zijn voorgangers. Zo rijden we welsaamgevoegd door Jeruzalem.

Leonard Cohen in de synagoge

In vier groepen gaan we elk naar een andere synagoge. Ons groepje is te gast in Kehilat Zion. We worden verwelkomd door rabbijn Ron Kronish, onze gastheer. Tot onze grote verrassing zijn ook rabbijn David Lilienthal en zijn vrouw in de dienst aanwezig en later zijn ze ook te gast bij de maaltijd bij rabbijn Kronish thuis. In de dienst geeft een rabbijn uit Boston uitleg over het lied Lechs dodi (Kom mijn vriend, de bruid tegemoet), het sjabbatslied van Salomo Alkabets (16e eeuw) dat prof. dr. Dineke Houtman in een van haar inspirerende lezingen ons eerder heeft uitgelegd. In deze synagoge zitten vrouwen en mannen door elkaar en zijn er veel gezinnen met kinderen. De dienst wordt geleid door rabbi Tamar Elad - Appelbaum, een vrouwelijke rabbijn met veel charisma, die haar gemeente opriep om uit solidariteit mee te doen met een bijeenkomst bij een moskee waar joods extremisten een aanslag hebben gepleegd. Gebeden en liederen worden gezongen op Asjkenazische en Sefardische melodieën en tot onze verrassing is er ook een lied dat gezongen wordt op de melodie van het bekende Halleluja van Leonard Cohen. Heeft hij voor zijn lied een reeds bestaande synagogale melodie gebruikt of is zijn melodie in de synagogale eredienst opgenomen? Ik hoop het laatste.

Bid voor de vrede van Jeruzalem en Israël!

Na de dienst zijn we te gast bij onze gastheer en zijn vrouw. Er zijn ook andere gasten aanwezig. Veel onderwerpen komen aan tafel ter sprake, zoals het plan dat aanstaande dinsdag door Trump en Netanyahu zal worden gepresenteerd. Daarover worden zorgen geuit omdat het niet uit een dialoog met alle betrokken partijen is voortgekomen. Dat staat dwars op de intenties en inzet van de mensen bij wie we te gast zijn en zich voor de samenleving inzetten door onder andere Arabisch te leren aan Joden en Ivriet aan Arabieren en die blijven geloven in de weg van de ontmoeting en dialoog. Bid voor de vrede van Jeruzalem en Israël! Laten we dat in Nederland vooral blijven doen. Op de terugweg gonst het in de busjes van verhalen. Weer een goede en intense ervaring toegevoegd aan onze inspirerende reis.

Liefde voor de wet

De volgende morgen splitsen we ons opnieuw op in groepjes om een dienst in een van de messiaanse joodse gemeenten mee te maken. De messiaanse joden spreken over zichzelf als ‘Messianic Jews’ (MJ’s). De andere joden spreken over hen als ‘Jews for Jesus’. Het betreft religieuze joden die Jezus als de Messias belijden. Het merendeel van de groep besluit om naar de messiaanse gemeente te gaan waaraan de naam van rabbijn Joseph Shulem is verbonden, van het ‘Netavyah Bible Instruction Ministry’. De liturgie blijft dicht bij de synagogale liturgie. Het Siddoer (het Joodse gebedenboek) wordt gevolgd, er is een Chazan (voorzanger), de Torarollen worden uit de Ark gehaald en rondgedragen in de gemeente voordat een gedeelte uit de Sidra van de week wordt voorgelezen. Waaruit blijkt het christelijke element in de eredienst? Aan de lezingen uit de Tora en Haftara wordt een lezing uit het Nieuwe Testament toegevoegd (deze keer uit Romeinen 9). In de preek (die simultaan in het Engels wordt vertaald) staat de voorganger stil bij het verhaal van de uittocht en Handelingen 15. Aan het eind van de dienst, die twee uur duurt, wordt het Avondmaal gevierd.

Groeien in de wil van God

In zijn preek gaat de voorganger heen en weer van het Oude Testament naar het Nieuwe Testament. Hij ziet de bekering vanuit het ‘heidendom’ door het geloof in Jezus tot de God van Israël als een begin. Het begint ermee dat je je houdt aan de vier regels die genoemd in worden Handelingen 15 vers 19 en 20. Hij interpreteert ze als de zeven Noachitische geboden waaraan de bekeerde christen zich in elk geval moet houden. Dat is het begin van een proces. Er moet sprake zijn van groei. Groei betekent de wekelijkse lezing van de Tora meemaken en je afvragen hoe je verder kan groeien in het doen van de wil van God. Als je je houdt aan de zeven geboden ben je wel ‘binnen’ en voor verdere groei moeten we veel geduld hebben, geduld met jezelf en geduld voor elkaar. Een van de vragen die blijft hangen is de vraag hoe ver een niet-jood moet gaan in de liefde voor de wet. In de praktijk blijkt dat de joodse en niet-joodse leden van de gemeente zich in mindere en meerdere mate houden aan de 613 mitswot. Het avondmaal wordt aan het einde van de dienst gevierd. Op dat moment hebben al verschillende mensen de zaal verlaten. De vraag die bij ons blijft hangen is dan ook: hoe belangrijk is de maaltijd van de Heer voor de gemeente, welke plaats neemt de maaltijd in? De doop wordt meestal bediend als een volwassene belijdenis van zijn/haar geloof doet. Er is een messiaanse gemeente waar ook kinderen worden gedoopt.

Journalistieke ontmoeting

‘s Middags hebben we een vrije middag. Sommige deelnemers nemen rust, anderen gaan naar het Israëlmuseum en weer anderen maken een wandeling. In het tweede deel van de middag is er in Maison d’ Abraham een ontmoeting met journalist Alfred Muller en zijn vrouw. Ze zijn er op uitnodiging van Maria de Jager en ze spreken met de leden van de groep ‘Conflict en verzoening'.

Geen zending

‘s Avonds spreken we in het Bram Center in West Jeruzalem met onder andere Jeremiah Detwiler over de positiekeuzes van messiaanse joden in Israël. De mensen van het centrum gaan het gesprek met andere joden aan, vooral met religieuze joden, maar ook met geseculariseerde joden, om verkeerde beelden van Jezus weg te nemen. Ze bouwen voort op onder andere het werk van Abram (Bram) Poljak naar wie het instituut is genoemd. Bij de foto's zie ik ook het portret van een vrouw: het is Pauline Rose. Ook op haar werk bouwt het Bram Center voort. In hun aanpak volgen ze een bepaalde strategie. Over zeven onderwerpen willen ze het met hun volksgenoten hebben, vooral over punt 1 en 3. Ze vermijden het woord zending om hun arbeid te typeren. Dat woord roept bepaalde associaties op. Het gaat erom dat hun gesprekspartners inzien dat Jezus een Jood was, een volksgenoot, een broeder, en dat het Jezus ging en dat het messiaanse joden gaat om de zaken waarmee de Joden bezig zijn.

Spazieren

Na deze ontmoeting lopen we door West-Jeruzalem, door het uitgaanscentrum. De sabbat is voorbij. Veel joden, vooral jongeren, gaan uit en zijn aan het ‘spazieren’, ‘kuieren’ zouden ze in Friesland zeggen. Sommigen van ons lopen terug naar Oost- Jeruzalem, via de oude stad, anderen gaan met de busjes terug. Al weer een enerverende dag achter de rug. Dank aan God. Zondagavond komt rabbijn Ron Kronish spreken over het vredesproces in Israël en ook het gesprek over de messiaanse gemeenten zal zijn vervolg krijgen.

Jan van der Steen

Vanwege zijn natuurlijke Jeruzalemse rijstijl is binnen enkele minuten onze chauffeur gelauwerd als ‘Queen of the road’ door het verkeer flitsend in zijn Citroën nummer 3. Binnen 37 minuten zal hij ons naar het reisdoel van de dag brengen. Na 2 minuten zijn we reeds bezig met een verkeerde afslag. De subgroep ‘Geloof en Torah’ rijdt voorop en kiest voor de derde keer de verkeerde weg. Leve de subgroep. Betekent Torah niet ‘Hinweisung’? ...routewijzer? Inmiddels zijn we aangekomen bij de scheidingsmuur tussen Israël en Palestina om de verloren tijd in te lopen. De kopgroep blijkt de verkeerde weg ingeslagen te zijn. De tekst ‘Verboden in te rijden’ doet de rest. De chauffeurs keren om... ook een vorm van teshoewa. De subgroep ‘Messias belijdende Joden’ neemt het voortouw. In het volle geloof de rechte weg te bewandelen gidsen zij de drie busjes in sneltreinvaart naar Qumran. Op de achterbank van de wagen met de chauffeur met de geuzennaam ‘Queen of the Road’ ontspint zich een ernstig gesprek over bidden.

Aan de voeten van Dineke

Staand op de bank leidt Dineke ons binnen in de geheimen van de gevonden rollen in de grotten van Qumran. Eens stond hier wat we nu een kloostercomplex zouden noemen waarvan we de heilige resten zullen zien: reeksen zalen, waterbekkens, mikwes, gangen met een omvang van 80 bij 100 meter. Op grond van gevonden teksten met leefregels over het communale leven zonder privébezit, gevonden mikwes reinheidsgeboden, zouden dit de Essenen geweest kunnen zijn. Rond 30 voor Christus is dit complex bij een aardbeving verwoest. Het verhaal gaat dat in deze streken een man rondliep die grote overeenkomst vertoont met wie we nu kennen als Johannes de Doper, die leefde als was hij een van de Essenen.

Kennis over jodendom en beginnend christendom 

De vondst van de rollen heeft een waterscheiding teweeg gebracht in de kennis over het jodendom en beginnende christendom. De manuscripten behandelen een rijkdom aan leefregels, geloftes en intrede in de orde, de kwaliteiten van de leider, genoemd leraar van de gerechtigheid. Onderscheiden worden de kinderen van het licht van hen die in de duisternis wandelen. De meest bijzondere rollen zijn die van de profeten Jesaja en Jeremia, die waarschijnlijk ter plekke geschreven zijn. Omdat Jeruzalem geregeld bedreigd werd, zijn er rollen van de Tempel in Jeruzalem - anders van stijl en inhoud - in de grotten geborgen om deze zo tegen vernietiging of diefstal te beschermen.

Parallellen tussen jodendom en christendom 

De rollen zijn voor de kennis van het vroege christendom van groot belang, omdat zij ons veel leren over de paralellen tussen het jodendom en christendom. Zo is er sprake van de gemeenschappelijke maaltijd, Jezus als zoon van de Allerhoogste, leraar van de gerechtigheid, die verdreven en gedood is (Jezus?). En er zijn verschillen: de leraar is priester uit de stam van Levi; Jezus is zoon van Koning David. De leraar leerde in Judea, Jezus in Galilea. De teksten van de leraar blijven geheim, Jezus preekt in het openbaar.

De sabbat nadert

In de Herberg van de Samaritaan zullen we onze lunch genieten. De herberg is gesloten. We rijden een van de vele nederzettingen op de ‘Westbank’ binnen, waar we vele rondjes rijden en waar de zichtbare tekenen van de naderende sjabbat ons voor gesloten eettentjes brengen tot de Pizzeria met de achtpuntige vegetarische Pizza’s onze magen vult.

LECHA DODIE 

Kom mijn vriend, de bruid tegemoet,

brengen wij de Sjabbat onze welkomstgroet.

In onze zondagsbeste kleding bezoeken we de orthodoxe synagoge. Het gordijn dat de mannen van de vrouwen scheidt is opgetrokken. Langzaam stroomt de synagoge met opvallend veel jongeren vol. Meisjes en jongens trekken zich van de scheidingswand niets aan en huppelen vrolijk onder het gordijn door. “Lechoe renannaa” - Komt, laten we juichen voor de Eeuwige van psalm 92 zingt de chassan met zijn prachtige dragende stem aan het begin van de dienst. In wisselzang en samenzang worden de psalmen gezongen... ontroerend, soms verstillend zacht, soms opzwepend. Na de psalmen wordt het begroetingsgedicht LECHA DODIE, ‘Kom mijn vriend' uitbundig gezongen! Je wordt er vrolijk en opgewekt van. Er volgt een preek en de laatste gebeden worden gereciteerd. Enkelen verlaten de sjoel. Een jonge man kijkt zoekend naar de schone vrouw die hij ontwaard heeft achter het gordijn, hij knipoogt, wijst naar de uitgang, verlaat huppelend de synagoge.

We wensen elkaar allen een ‘Sjabbat Sjaloom’!

Geprezen, U, Eeuwige, onze God 

Die ... ons het aansteken van het Sjabbat-licht heeft opgedragen.

Ileen, onze gastvrouw opent de maaltijd met het aansteken van twee kaarsen en spreekt de bovenstaande zegenbede uit. Naast Caroline en mijn persoontje zitten Sara, Marilyn, David met Sheila als gast aan tafel. De Challles, het gevlochten brood wordt gesneden en besprenkeld met wat zeezout. De wijn wordt ingeschonken. Het ‘Sjalom aleichem’ aangeheven. Het brood gaat rond. We toasten elkaar Lechaiem toe en zeggen Sjabbat Sjaloom. Een rijke maaltijd tovert Ileen ons te voorschijn. Maar meer nog dan het voortreffelijke kosjere en vegetarische eten - de vegetarische keuken maakt het gemakkelijk een kosjere huishouding te voeren, vertrouwt mijn buurvrouw mij toe - is deze maaltijd er een van rust en het delen van de verhalen. Geen nare negatieve gesprekken zullen er vanavond zijn, maar ... en zij vertelt dat zij aan allen wil vragen om te vertellen van de mooiste, indringendste belevenis van de afgelopen week. Waar hoop je op? Vreugde haal ik als overgrootmoeder uit de zorg voor mijn achter)(kleine)kinderen. Mijn dochter werkt op de Golan. Hoop is geput uit de verhalen verteld door de 16 jarigen in de kibboets Givat Haviva, die de Internationale School bezoeken. Opmerkelijk dat de tafelgenoten allen uit de USA op latere leeftijd naar Israël gekomen. En zij zeggen dat het verblijf in Israël voelt als een terugkeer, als ‘homecoming’ als een thuiskomen... hier hoor ik te zijn. De gesprekken zijn niet ten einde. De maaltijd wordt afgesloten met het zingen van Spreuken 31, een sterke vrouw, wie zal haar vinden? Tijdens het slotgebed gaat mijn telefoon. Het is over tienen. Als ik terugbel zit de beller in zijn slotgebed. We nemen te snel afscheid en wensen elkaar een zeer hartelijk en warm ‘Sjabbat Sjaloom’.

Charlotte Inkelaar - de Mos

Beroepen op traditie

Vierentwintig uur zijn we nu in Jeruzalem met een enorme hoeveelheid indrukken, verhalen en gebeurtenissen. De dag begon op het dak van Maison d’Abraham, het klooster waar we verblijven. Van daar hebben we een geweldige uitzicht om ons te oriënteren op de stad en de omgeving. We wandelen over de Olijfberg naar de Oude stad, met hier en daar een verhaal van onze ‘C.I..S.-gids’ Alfred Groothedde. Eenmaal in de Oude Stad gaan we naar de Armeense St James Kathedraal, waar we worden ontvangen door Father Samuel. Met zijn witte baard doet hij denken aan een soort aartsvader. Hij leidt ons rond in de Armeense kerk die verlicht wordt door eenenorme hoeveelheid olielampjes. De traditie wil dat de kerk gebouwd werd op de plaats van het huis van Jacobus, de broer van Jezus. Dat zal een rode draad zijn deze dag. Ieder beroept zich graag op de traditie om te laten zien hoe heilig de plaats is.

Oude manuscripten 

Aansluitend worden we door een wirwar van gangen naar de bibliotheek gebracht. Daar, op een afgezonderde locatie, blijken zeer oude manuscripten , prachtige handschriften met geweldige illustraties verborgen. Een jonge bescheiden monnik toont ons, met grote omzichtigheid, zo’n bijzonder manuscript. Er wordt indrukwekkend werk verricht door het Armeens Orthodoxe Patriarchaat van Jerusalem.

Het goede nieuws 

Na een snelle lunch worden we verwacht in de Heilige Grafkerk, waar een andere Armeense geestelijke ons rondleidt en de bijzondere plekken nalaat zien. Nadruk ligt daarbij op die delen van de kerk die in handen zijn van de  Armeense kerk. Daarbij krijgen we veel geschiedenis te horen van de Armeense kerk, die zich beroept op de apostelen Thaddeus en Bartholomeus, en daardoor zich een Apostolische kerk weet. Hoewel de Armeense kerk veel liturgie is en weinig verkondiging, eindigde onze geestelijke met de woorden tot ons: Keep on preaching the Good News!

Thuiskomen

Vervolgens wacht ons een Orthodoxe rabbijn Chaim Eisen, die ons met een enorme passie, veel bijbelkennis en een groot stem volume naar bijzondere plaatsen leidt. Hij begint zijn rondleiding bij de begraafplaats waar Oscar Schlindler begraven ligt. Op een treffende manier vertelt hij hoe Schlindler, bepaald geen heilige maar aanvankelijk eerder een playboy, meer dan duizend Joden heeft gered tijdens de 2^e Wereldoorlog. Daarom, zo betoogt Rabbijn Eisen, is hij een bijzonder voorbeeld van 'tesjoeva'.  In dit geval betekent 'tesjoeva': thuiskomen. Thuiskomen bij de barmhartige God die met open armen en vol barmhartigheid op ieder wacht! De rondleiding van Rabbijn Chaim Eisen wordt begeleid door velerlei bijbelplaatsen, die hij vol vreugde uitroept. Voor sommigen van de groep wat te fundamentalistisch, maar in mijn beleving vooral gedreven en hoopvol. Ondanks de stromende regen deze middag, een waardevol gebeuren.

Uit het stof opstaan 

Bijzonder ook zijn inzet en welkom aan ons als mensen uit de volken. 'In Jeruzalem is plaats voor iedereen', en: 'iedereen hoort erbij', zou ‘s avonds Micha van Dijk zeggen, onze laatste gast van de dag. Hij bereidde ons voor op de Sjabbat die morgen komt. Een gloedvol, prachtig verhaal over de gebruiken en tradities, zowel in de synagoge aan het begin van de sabbat als daarna in de verschillende gastgezinnen waar wij uitgenodigd zijn voor een Sjabbatsmaaltijd. Micha van Dijk is een uit Nederland afkomstige Jood, die in Jeruzalem woont.  Het was een indrukwekkend verhaal, met veel liefde en passie voor de Joodse traditie. Sjabbat is belangrijk. Wij denken vaak ‘alleskunners’ te zijn. Maar Sjabbat dwingt ons te stoppen. Te weten en te leven dat er een Schepper is boven ons. Sjabbat wordt niet zozeer  ‘gevierd’  als ‘ geleefd’. Het is een universele dag; niets hoeft, maar er is tijd voor het spirituele, het intellectuele en voor elkaar! Als een bruid, als een koningin wordt de Sjabbat binnengehaald, verwelkomd! Het is een blij moment! "We hebben zulke vreselijke tijden meegemaakt, en dan zing je dit lied! Dat is toch bijzonder: hoe je uit het stof kunt opstaan."

Historische dag

Dit was  een dag waarop we enorm veel gelopen hebben, ontzettend veel hebben gehoord van gepassioneerde mensen, allemaal heel verschillend. In de verhalen op verschillende momenten klinkt ook de pijn door van wat in het verleden is gebeurd, klinkt soms ook het conflict door, niet alleen tussen Joden en Arabieren, maar ook tussen verschillende christelijke kerken, die bijvoorbeeld samen maar vooral ook gescheiden de Grafkerk beheren. Je proeft hoe belangrijk de stad, het land is voor ieder van hen, op verschillende manieren. Ons hoofd is vol van alles wat we gehoord hebben, de benen moe van het lopen, en we zijn zeker niet uitgedacht over alles wat we gehoord en gezien hebben. 23 januari: een historische dag in verband met de herdenking van de bevrijding van Auschwitz 75 jaar geleden, in Jeruzalem in Yad Vashem waar een aantal belangrijke personen uit de wereld voor overkwamen. Wij merkten het vooral doordat sommigen van ons moeilijk terugkwamen bij ons klooster doordat er wegen waren afgesloten. Maar ook voor ons een historische dag met alles dat we meemaakten!

Marja de Jager

Nergens gaat samenleven vanzelf. Binnen gezinnen, op het werk, in de kerk, overal zullen mensen hun best moeten doen er samen het beste van te maken. En we weten allemaal wat ervan komt als dit niet lukt.

In het teken van de kloof

Wat als je leeft in een land waarin de onderlinge verschillen en belangen zo groot zijn dat ze amper zijn te overbruggen? Israël is zo’n land. De afgelopen twee dagen stonden in het teken van de kloof tussen de Joden en de Palestijnen. Allereerst werd door de verhalen die we hoorden in Nes Ammim, Akko en Givat Haviva duidelijk hoe ingewikkeld de Israëlisch-Palestijnse kwestie is. Van Katja, de programmaleider dialoog in Nes Ammim, hoorden we de uitspraak: ‘Als je aan het begin van de reis al verward bent over hoe het toegaat in Israël, dan zul je het beleven dat die verwarring de komende tijd alleen maar groter wordt’. Met andere woorden: denk niet dat je gedurende de reis meer overzicht krijgt of oplossingen vindt.

Begrip groeit als je de ander onder ogen komt 

Is er dan geen enkele hoop op toenadering tussen de verschillende partijen? Zolang bevlogen en bezielde mensen als Katje, Olef en Taizeer in Nes Ammim en Lydia met haar team in Givat Haviva het opbrengen te blijven zoeken naar manieren om bruggen te bouwen, is er hoop. Al hun inspanningen lijken druppels op een gloeiende plaat. En ik heb mij regelmatig afgevraagd: ‘hoe houden ze het vol?’ Slechts op kleine schaal boeken ze resultaat. Maar wel effecten die levens van mensen veranderen. Want als je de ander niet kent: de Jood onbekend blijft met het dagelijks bestaan van zijn Palestijnse buur en andersom, blijft die ander een vreemde. Die je niet wilt leren kennen omdat je je gedwongen voelt om met die onbekende vreemde een plek te moeten delen. Waardoor ieder in zijn eigen wereld van school, werk en sociaal leven blijft hangen. Begrip kan pas groeien als je de ander daadwerkelijk onder ogen komt.

Van mens tot mens ontmoeten 

Een woord wat veel viel de afgelopen dagen was co-existentie. Wat zo iets betekent als: het beleid om ernaar te streven om volken/groepen die elkaars tegenstanders zijn, vreedzaam naast elkaar te laten bestaan. Zodat er geen (gewapende) conflicten ontstaan. Dit wil dus zoveel zeggen als: naast elkaar leven in gescheiden werelden zonder echt mét elkaar te leven. Dat is al heel wat in een land als Israël. Maar niet genoeg voor de mensen die wij mochten ontmoeten. Die willen via scholingsprogramma’s, georganiseerde ontmoetingen en uitwisselingsprogramma’s bereiken dat Joden en Palestijnen elkaar van mens tot mens ontmoeten. Elkaars geschiedenissen leren kennen, elkaar talen leren spreken en helpen bevorderen dat ze vanuit het perspectief van de ander naar de situatie leren kijken. En dan gaat het niet meer zozeer over co-existentie. Dan is er sprake van shared society, zoals Lydia van Givat Haviva ons leerde. Wat een stap verder gaat dan co-existentie. Als mensen met al hun verschillen, maar ook met al hun pijn om geleden verlies, elkaar daadwerkelijk willen leren kennen, is er kans op een gedeelde toekomst. Mensen als Katja en Lydia geloven erin! Al worden ze dagelijks met het tegendeel geconfronteerd op al die plekken waar het niet lukt. Hun programma’s, trainingen en uitwisselingen mogen dan druppels op de gloeiende plaat zijn, vele druppels maken vanzelf een plas…

Recht doen

Maar er is nog een lange weg te gaan. Taiseer, een Palestijn, die samen met Ofef, een Jood, in Nes Ammim aan het dialoogprogramma werkt zei: "Natuurlijk moeten we over vrede spreken, maar eerst moet ons recht gedaan worden." Hij legde uit de Palestijnse Israëliërs niet dezelfde rechten hebben als de Joodse Israëliërs en ook dat er tussen beide grote economische ongelijkheid bestaat. En toch werkt hij samen met anderen aan een shared society. Lydia, inmiddels 74 jaar, met een lange geschiedenis in de kibbutz, sprak de bevlogen woorden: "Ik geef nooit op, ter wille van mijn kinderen en kleinkinderen. Die van mijzelf en anderen."  

Zolang er mensen als Katja, Olef en Taizeer en Lydia zijn, is er hoop. En toekomst, hoe die er dan ook uit moge zien.

Caroline der Nederlanden

Een pelgrim is iemand die op weg is naar een bijzonder doel, meestal een religieus doel, zo staat te lezen op internet.  Maar misschien belangrijker nog is de weg naar het doel. Zo ben ook ik op weg gegaan naar Israël, op zoek naar antwoorden op vragen in de complexe relatie tussen kerk en Israël. Onopgeefbaar verbonden?! Is vrede mogelijk tussen Joden en Palestijnen? Maar belangrijker dan antwoorden is de reis zelf. Het zal waarschijnlijk eerder zijn wat Katja Kriener van het centrum voor dialoog Nes Ammim ons voorspelde: jullie zullen totaal in verwarring weer thuiskomen.

Ontmoetingen

Waar ik het meest naar uitzie, zijn de ontmoetingen. Met collega's, maar vooral met de mensen hier in Israël. Maar ik begin de reis als toerist. Voor het eerst in het heilige land. Voor het eerst in de voetsporen van Jezus. Ik leer veel in korte tijd. Boeiend weten onze begeleiders Dineke Houtman en Albert Groothedde te vertellen. Vandaag, op deze tweede dag, over joodse spiritualiteit. Als we vertrekken, regent het. Maar regen is zegen, wordt in Israël gezegd. Dus we beginnen de dag gezegend. Onze eerste besteming is de berg Meron, waar Shimon bar Yochai is begraven, een bekende joodse mystieke leider. Ieder jaar bezoeken op zijn sterfdatum honderdduizenden pelgrims zijn graf. Ik hoor wat voor een wezenlijk onderdeel de mystiek is van het jodendom.

Pelgrim in Galilea 

Inmiddels is het droog geworden en breekt de zon door. Maar ik voel me nog altijd vooral toerist. Dat verandert nog niet echt als we de prachtige kerken bezoeken rond het meer van Galilea. Veel toeristen bezoeken, net als wij, de plaatsen waar Bijbelse verhalen tot leven komen: de berg van de zaligsprekingen; de plaats waar Jezus na zijn opstanding Petrus weer aanstelt als eerste onder de apostelen; Kapernaum, waar Jezus spreekt in de synagoge, waar de schoonmoeder van Petrus wordt genezen, waar vier mannen hun verlamde vriend door het dak voor de voeten van Jezus laten zakken zodat hij genezen kan worden. Als de zon daalt over het meer van Galilea voel ik me al wat minder toerist en meer pelgrim.

Vriendschap tussen Israëliër en Palestijn

Dat gevoel groeit als we 's avonds Ofer Lior en Taisir Khateeb ontmoeten. Beiden zetten zij zich in voor de dialoog tussen Israëli's en Palestijnen. Zij zijn het levende bewijs dat vriendschap tussen een Jood en een Palestijn mogelijk is. Ofer is een Israëliër die geen vrede heeft met hoe de staat Israël omgaat met de Palestijnen. Taiseer is een Israëlische Palestijn die zich verzet tegen de onderdrukking van hem en zijn volk. Boeiend was hun antwoord op de vraag wat zij in het volk van de ander waardeerden. Ofer waardeerde bij het Palestijnse volk de sterke familiestructuur, de gemmenschapszin, en het vechten voor vrijheid. Taiseer herkende en erkende de Joodse geschiedenis van ballingschap en hun verlangen naar een plek om als volk te leven, en waardeerde het omzien van Joden naar elkaar. Beiden verlangen ernaar dat Israël één land is, waar mensen gelijke rechten hebben, een rechtvaardig land. Alleen dan is vrede mogelijk.

Het zijn ontmoetingen met inspirerende mensen als Ofer en Taiseer die deze reis tot een onvergetelijke pelgrimstocht maken.

Hendrik Mosterd

Het begin van onze reis is gemaakt. We zijn op maandagmiddag met wat vertraging van Schiphol naar Tel Aviv gevlogen. Van Tel Aviv ging het per touringcar naar Nes Amim waar de kok zo vriendelijk was ons om half tien lokale tijd nog een warme maaltijd voor te schotelen.  

Belangrijker dan het feit van de reis was misschien wel de tijd die we met elkaar hebben doorgebracht. We hadden alle gelegenheid om elkaar te spreken en beter te leren kennen. Het Onopgeefbaar verbonden geldt niet alleen Israël, maar ook elkaar - en daar hebben we op onze eerste reisdag dus goed aan kunnen werken. 

Nico van den Houten

De derde studiedag werd gehouden in Groningen. Voor sommigen bijna een thuiswedstrijd maar de meesten moesten er lang voor reizen. We kwamen samen in het prachtige gebouw van de PThU, een voormalig bankgebouw. De kluizen zijn nog zichtbaar maar het gebouw bewaart tegenwoordig een andere rijkdom, namelijk die van de theologie.

Rosh ha-Sjana: een dag van bezinning

Marja heet ons welkom en opent met ons de dag. Ze wijst ons op het Joods nieuwjaar Rosj ha-Sjana dat een heel ander karakter heeft dan ons oud en nieuw. Geen vuurwerk maar een dag van bezinning. Ze bidt het smeekgebed bij Rosj ha-Sjana en wenst ons een goed en zoet nieuwjaar toe: sjana tova oe-metoeka. Een mooi begin van de dag. 

Geloven is een keuze

We gaan uiteen in twee groepen voor workshops. Harm-Jan leidt een workshop over ‘geloof in de Romeinenbrief’. Hij laat zien dat je het Griekse woord ‘pistis’, geloof, moet invullen vanuit Paulus’ Joodse context. Niet voor niets citeert Paulus talloze malen het Oude Testament. Geloven/pistis is de menselijke respons op Gods spreken en handelen. Geloven is een keuze, is vertrouwen en volhouden. Het geloof richt zich op Jezus/God.

Het goede in de mens 

Alice heeft een andere insteek. Zij leidt een workshop over ‘Geloof in Galaten – pistis als publieke relatie van trouw’ aan de hand van een artikel van Suzan Sierksma. Zij leest Paulus en ‘pistis’ vanuit de Grieks-Romeinse context. Vaak wordt geloof tegenover de rede geplaats of geloof tegenover werken. Het is maar de vraag of Paulus dat ook doet. Pistis geeft de relatie aan tussen een hoger en lager geplaatst iemand. Het gaat om wederzijds betrouwbaarheid. Niet om geloven dat iets waar is. De ene geeft pistis en verwacht het ook terug van de ander. Pistis is het goede in de mens dat je doet, zonder dat het moet.

Zonder de liefde wordt het niets 

Na de Romeinen en Galatenbrief neemt René ons mee naar de Efezebrief. Onder de titel ‘Zonder de liefde wordt het niets, Jood en niet-Jood in de Efezebrief’ deelt hij met ons de visie van Mark Kinzer, een messiasbelijdende Jood. Deze wijst erop dat Paulus in deze brief spreekt over twee groepen die samen de gemeente vormen, Joodse christenen en heidenchristenen. Ze zijn één in Christus, maar toch blijven ze hun eigen identiteit houden, Jood en heiden. Het is niet eenvoudig om daarom de eenheid te bewaren, daarom roept Paulus op tot de liefde. Zo kunnen Joden en christenen naar elkaar toegroeien.

Maimonides: een echte diaspora-Jood

Na de lunch krijgen we een inleiding op de wereld, de persoon en het werk van Maimonides (ook wel bekend onder de naam Rambam) door prof. dr. Wout van Bekkum, hoogleraar aan de faculteit der Letteren te Groningen. Maimonides (1135-1204) leefde in de Arabische/islamitische wereld die zeker invloed op hem heeft gehad. Hij schreef soms Arabisch met Hebreeuws schrift. Geboren in Spanje, Cordoba (zijn standbeeld is daar nog te zien) woonde hij in Egypte, Cairo. Hij was rabbijn en arts. Hij was een echte diaspora-Jood die weinig met het land had (in tegenstelling tot Nachmanides). Hij liet zien dat wetenschap, filosofie en de rede het geloof kunnen helpen. Beroemd zijn de dertien principes van het geloof van Maimonides. Hij schreef boeken over geneeskunde, filosofie en theologie. Bijzonder is dat in de Geniza (opbergkamer) van de synagoge te Cairo 300.000 manuscripten zijn gevonden waaronder ook originele teksten van Maimonides. Maimonides ligt begraven in Tiberias. Misschien dat we zijn graf nog bezoeken bij onze reis. 

Volgende stap: Schiphol!

Na deze leerzame inleiding gaan we uiteen in onze kleine themagroepen. Er zijn drie subthema’s: ‘conflict en verzoening’, ‘Messiasbelijdende Joden’ en ‘Tora en geloof’. 

Nadat we nog enkele praktische zaken doornemen, gaan we weer huiswaarts. De volgende keer dat we elkaar ontmoeten zal op vliegveld Schiphol zijn, op maandag 20 januari. Dan gaan we echt samen op pad. We zien er naar uit!

Christi Bartelink  

Op 11 november 2019 was de tweede studiedag ter voorbereiding op onze studiereis. Dit keer zijn we te gast op de Christelijke Hogeschool Ede (CHE) en bij het CIS (Centrum voor Israëlstudies). Deze keer opent Jan-Willem Leurgans de dag met het lezen van Deuteronomium 6 en een gebed.

Vorige keer werd een voorstelrondje toch wel gemist. Onze motivatie gaat gedeeld worden op Blackboard, nu doen we een kort rondje wie je bent en waar je werkt. Relatief veel reizigers gaan bij deze vierde reis voor het eerst naar Israël, sommigen hebben al gemeentereizen geleid.

Blij met een juk

Michael Mulder van het CIS houdt een inleiding onder de titel: “Blij zijn met een juk!?” Drie weken geleden was het Simchat Thora, vreugde der Wet, dan wordt er gedanst en geknuffeld met de Thorarollen. Dit idee geeft een soort kortsluiting bij ons. Hij laat een Thora knuffel rondgaan! Dit geeft een ander perspectief op de wet, op Paulus en op het Jodendom. Jezus zegt: "neem mijn juk op u en Ik zal u rust geven" (Mt. 11). In het vervullen van de weg ligt vreugde. Als je erg je best gaat doen om de wet te vervullen, lukt het niet, ook niet als je dit als prestatie wilt doen. Het doen van de geboden op zich brengt je dichter bij de Koning. Een juk is een nuttig hulpmiddel, want je last wordt er lichter van, je last wordt meer een deel van jezelf. Je kunt de Thora niet tegenover de Liefde zetten, want juist de Thora zit vol met liefde! Ook al is de last zwaar, het juk is licht, en daardoor is het te dragen. In dit alles gaat het om het leven met Hem als Koning. Als iemand toetreedt tot het Jodendom neemt hij of zij het juk van de Koning op zich. Het gaat niet om het slaafs volgen van de weg, het gaat om je manier van leven vanuit de wet.

Positieve en negatieve woorden bij Thora en Wet

Als huiswerk moesten we thuis positieve en negatieve woorden verzamelen bij Thora en Wet. Er zijn ten minste zes manieren waarop deze begrippen worden gebruikt: voor de 10 geboden, voor alle 613 geboden, voor de vijf boeken van Mozes, voor de hele Tenach (Oude Testament), voor de mondelinge Thora en voor het nieuw halachisch inzicht. Beide begrippen zijn bepaald niet éénduidig!

Themagroepen

In de drie themagroepen gaan we lunchen om elkaar in kleiner verband beter te leren kennen, we delen wat we willen leren en wat we willen doen op de twee dagdelen tijdens de reis waarop we als groep een excursie kunnen doen of een gesprek kunnen organiseren. Onze groep maakt meteen een appgroep aan om elkaar makkelijk te kunnen informeren.

Studeren over rabbijnse teksten 

We gaan ‘Chavroeta’ doen: studeren over rabbijnse teksten. Dit gaan we in Israël ook doen met Joodse gesprekspartners. Een ‘chawer’ is een vriend, een studiemaatje. Een open hart is hiervoor het belangrijkste. We ontdekken iets van de veelzijdigheid van deze teksten.

Dankbaar voor deze intensieve dag keren we huiswaarts. Tot in Groningen in januari!

Een juk houdt je dicht bij de aarde

De aarde verwijst naar je Schepper en Koning

Je bent verwonderd en dankbaar

Je groeit in vertrouwen en geloof

Dit juk verbindt je met de Eeuwige alle dagen van je leven

Bert Heslinga

Met een mooie opening zette Alice de toon voor deze eerste dag. De ruimte en vrijheid die wij doorgaans hebben om er zomaar op uit te trekken plaatste zij tegenover de joden in de geschiedenis en vele vluchtelingen tot op de dag van vandaag die steeds weer op pad moe(s)ten om een veilig heenkomen te zoeken. Ten slotte een mooi lied van Sytze de Vries over Sukkot.

Joods-christelijke relaties: van zending naar dialoog

Dineke [Houtman, docent PThU, red.] nam ons mee in de lange en moeizame geschiedenis van de joods-christelijke relaties in Nederland: Van zending naar dialoog. Onthutsend was het opnieuw te horen wat Luther ooit meende te moeten zeggen over de joden in zijn geschrift ‘Von den Juden und ihren Lügen’. Oké, je moet Luther zien als een kind van zijn tijd (H.Oberman) maar toch: wat voor invloed hebben die woorden gehad.

Meteen werd duidelijk dat we allen nauw betrokken zijn bij de thematiek. Er werden indringende vragen gesteld en gezocht naar mogelijke antwoorden. We kwamen meteen in het hart van het thema ‘Onopgeefbaar verbonden?!’  Ja – met wie zijn we dan verbonden: met welk deel van de joden? En met wie willen zíj verbonden zijn – als ze daar al behoefte aan hebben? Wat een breekbare relatie! We zijn meervoudig verbonden. Leg dat maar eens uit aan zowel Joden als Palestijnen en niet te vergeten: je eigen gemeente!

Dineke nam met ons het programma van de reis door. Zelf werd ik enthousiast door de breedte van het programma en kijk er nu echt naar uit voor het eerst voet op de bodem van Erets Jizrael te zetten.

Ontwapenende ontmoeting in een goed beveiligd huis 

Na de lunch begaven we ons naar de Liberaal Joodse Synagoge in Amsterdam, een nieuw (10 jaar oud) gebouw waar je niet zomaar binnenkomt. De beveiliging en het kogelvrije glas maakte indruk! Veelzeggend dat dit nodig is in onze tijd. Rabbijn Joram Rookmaaker leidde ons rond in de Sjoel en ging vrijmoedig in op onze vragen. Tenslotte kwamen we terecht in de Sukka die tegen de synagoge was aangebouwd. We kwamen immers midden in het Loofhuttenfeest. Met thee/koffie en lekkere hapjes deelden we elkaars gezelschap in deze loofhut, terwijl rabbijn Rookmaaker doorging met zijn ontspannen stijl van vertellen. Met de nodige zelfspot ging hij in op onze vragen over de definitie van de Thora, de overeenkomst tussen een rabbijn en een dominee, de betekenis van het zegenen van God / de Eeuwige en de vraag naar het bestaan van God. Dit laatste is in het Jodendom geen issue zoals onder protestanten in Nederland. Een leerzame ontmoeting was het, als slotstuk van onze eerste studiedag.