Verslag predikantenreis naar Israël (2020)
Predikantenreis Israël: onopgeefbaar verbonden
Tweejaarlijks maakt een groep predikanten met de PThU een reis naar Israël. Het thema: het bestuderen van de 'onopgeefbare verbondenheid' met het volk Israël. Verschillende deelnemers hielden een blog bij van hun ervaringen.
Thomas Smink
Dat zij mag worden wie zij is: stad van vrede
‘Vanwaar de zon opgaat, tot waar zij daalt en ondergaat, zij de Naam van God geloofd.
Prijst dan de Heer, allen die Hem echt willen dienen’ (Ps. 113).
Het uitzicht vanaf Maison d'Abraham over de stad Jeruzalem is vandaag prachtig. Hoopvol laat de zon haar milde doch heldere stralen schitteren over Jeruzalem: dat zij steeds mag wórden wie zij ís, stad van vrede. Zoals ‘doxos’ en ‘praxis’ (evenals de twee sjabbatskaarsen in één gesmolten) zich tot ‘ortho’ vlechten, zó begint lofzingend en al wandelende òns dienen met het heavy sjouwen van het proviand dat straks nodig zal zijn voor de lunch die aan een veertigtal aanwezigen wordt aangeboden in het ‘Swedish Christian Study Centre’. Daar staat onze helaas al weer laatste dag in het teken van een door de PThU en het CIS georganiseerd symposium.
Bruggen bouwen
Na een half uur flink doorlopen bij het studiecentrum aangekomen, (sommigen die eerder waren vertrokken, - ze opteerden nog voor ‘Tempelplein’-bezoek -, kwamen via het moslimse erf’ op tijd bij de plaats van bestemming aan), worden wij hartelijk verwelkomd door de directeur van het studiecentrum, Lars-Inge Claesson. Met een korte inleiding opende Dineke Houtman de studiedag en sprak de hoop uit dat ons samenzijn mocht bijdragen aan het (verder) bouwen van bruggen tussen de Joodse en Christelijke theologische tradities. Dat dit niet slechts een beleefde en ‘politiek-correcte’ theologische plichtpleging was, maar een vurig gebed, waarin ook het ‘christelijke zelfkritisch’ gedenken (75 jaar na de Holocaust) resoneert, moge wel blijken uit het samen bidden van Psalm 103:1-11.
‘Religious doubt and Jewish Torah’
Als eerste spreekt Rabbi Dr. Nathan Lopes Cardozo. Achter de karakteristieke Joodse baard schuilt een ware ‘rebellion’. Met enkele persoonlijke en in Nederland opgedane levenservaringen beschrijft hij, in gesprek zijnde met enkele filosofen (Spinoza, Maimonides, Heschel), de focus van zijn voordracht: scepticisme en religieuze twijfel. In plaats deze als bedreiging te zien, rebellerend tegen het rabbijnse establishment (als uitdrukking vaak van een codificerende benadering van de wet), dagen zij juist uit. En in het aanvaarden ervan, kan iets oplichten van het authentieke hart van de joodse religiositeit. De joodse wet moet worden gezien als een discipline van weerstand en moed. Zij kan weer relevant worden voor de moderne samenleving en voor de staat Israël.
Dat ze mij maar mogen vergeten
Cardozo roept op om de Halacha te bevrijden van z’n stagnatie en opsluiting, opdat zij weer kan vloeien. Ook wetenschap, als exponent van het secularisme, is gebaseerd op geloof. ‘Religie is een antwoord op het menselijke vragen naar het uiteindelijke’. Ook wetenschap en kennis zullen ons terugbrengen tot God. Daarbij is de Talmoed een belangrijke bron. Geen dogmatiek of statement, maar discussie, het stellen van vragen, en daarmee beweging. Zoals destijds rond de berg Sinai klonk: ‘You still don’t know’. Dát is precies de reden waarom de joodse traditie overleeft. Of (Midrasj rond Jer. 16:11): ‘May it be that they forget Me, as long as they observe My commandments’. In het moedig houden van de wet ‘they ré-discover Me’. Er zit een krachtige betekenis in het houden van de Thora àls je de muziek erachter hoort. Dan zit er een geweldige openbaring in! Hórende doen, en in het dóen, ‘zal je op Mijn deur kloppen’. De beweging is: Er is niemand zoals God!, en dan de vraag: Wie is deze God? Kunstmatige opgebouwde muren worden afgebroken: ‘de joodse religie is een religie zonder theologie’. Het is Halacha in context, een joodse wijze van zijn en wórden, levend in de tegenwoordigheid van God. Als er iets onorthodoxer is, dan is het een orthodoxe jood! Orthodoxie van welke aard dan ook, is leeg als het niet voortkomt uit het diepe, radicale bewustzijn van de goddelijke imperatief om mét het hart verwonderd en dankbaar te zijn tegenover alles en elke ervaring.
‘Loving God and neighbor’
Na de lunch, genuttigd op het dakterras (met prachtig uitzicht op het oude centrum) van het studiecentrum, vervolgt Rev. dr. Munther Isaac, een Palestijns christen, verbonden aan het Bethlehem Bible College. Hoewel mild en geordend van wal stekend, snijdt hij gewapend met negen punten gedecideerd de (door de christelijke theologie ontwikkelde) gepolariseerde tegenstelling tussen ‘werken’ (OT) en ‘geloof’ (NT, genade) in stukken. Zowel het oude als nieuwe testament spreken met één tong. Het NT bevestigt en continueert het OT-ische narratief, inclusief het werk- en genadeverbond. Jezus (ook wetgeleerde) kwam niet om de wet af te schaffen, maar om haar te vervullen en schenkt (en herdefinieert) met de Bergrede en Zijn leven er een nieuwe betekenis aan: (sociale) gerechtigheid. Het onderhouden van de wet is onlosmakelijk verbonden met het liefhebben van God en de naaste. Niet als een set van formules, maar een wijze van waarachtig leven, in relatie tot het verbond (Deut. 6).
Wet krijgt in Jezus andere betekenis
Door (het door) Jezus (ingestelde nieuwe verbond) deelt de christelijke gemeente in de verbondsgemeenschap, en daarmee in de roeping om, als tussen de volken apart (identity marker) gesteld, tot zegen (Abraham) en licht der wereld te zijn. De wet, als leermeester tot Christus, krijgt in Hem een andere betekenis. Het ‘besneden of onbesneden zijn heeft geen enige kracht’ (meer), maar het geloof (in Christus), dat door de liefde wérkzaam is (vgl. Galaten (5:6)). Paulus’ onderwijs moet in dit opzicht eerder ecclessiologisch dan soteriologisch worden verstaan. Gelovigen worden niet tot een nieuw geloof bekeerd, er worden nieuwe gemeenschappen gesticht. ‘Salvation by works’ is niet een toegangsweg tot de hemel (‘sin of certaincy’), maar geloof is juist ín de liefde van Christus (tot God en naaste) als vrucht werkzaam. Als de NT-sche gemeente claimt deel te zijn van de verbondsgemeenschap, zoekt zij in liefde tot God naarstig en liefdevol te voorzien in het welzijn van de naaste. Na beide inleidingen was er ruimte voor reactie en gesprek, waarbij Wouter Slob en Koos Snaterse de bal aftrapten. Al met al een hele mooie ontmoeting.
Vlammen zijn er vele, één is het licht
Weer terug in het klooster besloten wij de laatste dag, en daarmee ook onze studiereis. Zingend en met wat Nederlandse lekkernijen bedankten we de vrijwilligers van het klooster. Tot in de (culinaire) puntjes was hun geboden gastvrijheid verzorgd. Tijdens de avondsluiting blikten onze reisleiders Dineke Houtman (PThU) en Albert Groothedde (CIS) terug op onze Israëlreis en fijne studiegroep. Met elkaar stelden we vast dat onze intensieve reis en de kleurrijke ontmoetingen een geweldige (leer-)ervaring is geworden. Na een dankgebed bezongen wij met het lied ‘Vlammen zijn er vele, één is het licht’ de ‘Onopgeefbare verbondenheid’ met Israël, gevolgd door een elkaar toegezongen zegenbede (Jevarecha ha-sjem mi-tsion, Ps. 128:4-5).
Danklied
Namens onze groep dankte Nico van der Houten op hartverwarmende wijze zowel Dineke als Albert voor hun zeer persoonlijke betrokken inzet en inspirerende leiding, en overhandigde enkele met zorg uitgezochte presentjes. Tot slot nam de ludieke geest van Bert Heslinga ons eerst mee in een danklied (op de wijze van ‘Hinematov’), waarin het duo ‘Albert en Alberdina’ (Dineke’s geboortenaam!) werd bejubeld, en met z’n alternatieve vertaling betrok hij Spreuken 31 op Dineke: ‘De ware rabba, wie zal haar vinden’? De hilariteit was compleet. Een feestelijke afsluiting, terwijl de zon onderging.
Jan Offringa
Wel of niet naar Bethlehem?
Al voor de wekker afging was het onrustig in onze mancave. Wouter staat al om zeven uur op om op internet de situatie op de Westbank te bekijken na de big deal van Trump. Is het veilig om vandaag naar Bethlehem te gaan? Zelf heb ik wat minder haast, want ze rijden toch niet weg zonder mij, aangezien ik een van de busjes bestuur. Bij het ontbijt blijkt dat Dineke een aangepast programma heeft doorgestuurd. We gaan wel, maar vertrekken op tijd om het moment vóór te zijn dat de jongeren uit school komen. Zo vertrekken we iets na achten, en nadat we onderweg Albert hebben opgepikt, rijden we naar de Tent of Nations.
Strijd van dertig jaar
Het is mistig en de ingang is vanwege een wegversperring moeilijk te vinden, maar even later zitten we aan tafel met Dawwud Nassar. Hij vertelt over de nu al bijna dertigjarige juridische strijd die hij voert met de Israëlische overheid over de grond die al meer dan een eeuw in handen is van zijn familie. Settlers loeren op die grond om er een nederzetting op te bouwen, maar de familie Nassar heeft destijds onder de Ottomanen het eigendom goed laten registreren. Een gevalletje van ‘wie schrijft die blijft’. Ondertussen wordt hem en zijn familie het leven zuur gemaakt, door hem af te sluiten van elektriciteit en stromend water en nog een hele reeks al dan niet juridische pesterijen. Dawwid had allang als miljonair ergens in Amerika kunnen zitten, maar wil als Naboth trouw blijven aan de grond waarmee zijn familie vergroeid is.
Landsbelofte beperkt zich niet tot één volk
We reizen door naar het nabije Bethlehem waar zich het Bethlehem Bible College bevindt. Daar is Daniel Bannoura onze eerste inleider. Waar we al vele interpretaties van de recente geschiedenis hebben meegekregen, zet hij helder het Palestijnse narratief uiteen. Net als Raoul Heertje in zijn boeiende TV-reeks over Israël keer op keer duidelijk maakt, ging het destijds niet om een volk zonder land dat naar een land zonder volk ging. Maar goed, dat weet elke serieuze historicus je te vertellen. Boeiender vond ik zijn bijbelse noties bij de vraag aan wie het land behoort. De landsbelofte aan Abraham is volgens hem een inclusieve die zich niet tot één volk beperkt. En als het om het volk van God gaat, dan spelen in Christus bloedlijnen en etniciteit geen rol meer. Zoiets had ik zelf ook al eens bedacht.
Star worshippers
Na een korte doch voedzame lunch was het woord aan Salim Munayer, co-auteur van het boek 'Through My Enemy’s Eyes'. Hij is verbonden aan Musalaha en kent zowel het Joods als Palestijnse narratief door en door. Uiterst boeiend legt uit op welke wijze je die twee met elkaar in gesprek kunt brengen met het oog op verzoening. Dat is niet alleen het oogmerk van Musalaha maar zou volgens hem ook de specifieke inbreng van christenen moeten zijn, zowel in het Midden Oosten als daarbuiten. Opvallend vond ik zijn opmerking dat Joden religieus gezien meer met moslims dan met christenen hebben. Waar de islam echt een andere godsdienst is, wordt over christenen gesproken als een stelletje ‘star worshippers’. Een pijnlijke knipoog naar de Wijzen uit het Oosten.Alsnog: Bethlehem
Het bleek aardig rustig in Bethlehem en daarom besloten we alsnog per taxi het centrum in te gaan om de Geboortekerk te bezoeken. Dat was de moeite waard. Vervolgens vervoerden de taxi’s ons naar het checkpoint waar we vlot doorheen gingen. Wel bleef mijn tas even steken op de lopende band maar dat leidde niet tot serieuze vertraging. Er werd achter het loket zelfs gelachen. En zoiets doet je goed na een dag die toch iets spannends had!
Arjen van der Spek
Het was een dag met veel schakelmomenten. Maar in al die ontmoetingen was de herinnering aan en de pijn van WO II nooit ver weg.
Afscheidsmomenten
We begonnen in Yad Vashem, het herinneringscentrum aan de Shoa. Het is een museum waar je ingezogen wordt. Het begint bij vrolijk dansende en zingende Joodse gemeenschappen in Oost Europa. Maar al snel wordt duidelijk waar het heen is gegaan. Een paar maanden geleden was ik met een groep jongeren in Auschwitz en daar spraken de bergen achtergebleven kinderschoenen, speelgoed, koffers en muziekinstrumenten van de grote ramp die zich voltrokken had. Ik wandelde in Yad Vashem het gebouw binnen waar het bijna donker is en de namen van anderhalf miljoen kinderen te horen zijn. En bij elke naam de leeftijd en de plaats of het land van herkomst. Ik moet denken aan al die afscheidsmomenten van ouders die, eenmaal aangekomen in Auschwitz, direct afscheid moesten nemen van hun kinderen. Selectie vond plaats als in een slachthuis.
"Gaskamers, want te belastend om op vrouwen en kinderen te schieten"
Het blijft onvoorstelbaar wat mensen elkaar kunnen aandoen. Al moeten de nazi’s toen wel iets hebben gevoeld van het onmenselijke, want in Auschwitz las ik dat er besloten was om met gaskamers te werken bij het vernietigen van Joden omdat het anders ”voor de SS-ers te belastend zou zijn om steeds op vrouwen en kinderen te schieten”. Ze bepaalden dat het werk in de gaskamers door Joodse mensen zelf gedaan kon worden die daarna zelf ook zouden omkomen. Maar ook dat is een verbijsterend argument. Eenmaal buiten werd ik getroffen door een hele grote groep jonge Joodse meisjes die werden rondgeleid met een gids. Het gaf me hoop dat deze meisjes een toekomst hebben. In dit land mogen ze zijn wie ze zijn. En ze mogen leven in hun eigen traditie.
Het grootste cadeau van de dag
Er was nog iets wat me hoop gaf en dat was het bezoek aan de gedenkplaquette van de ouders van Willem Zuidema. Bij de info balie had ik een uitdraai gekregen van de plek waar de boom en het naambordje te vinden waren. Willem Zuidema was een broer van een aangetrouwde tante van mij. Ik las hoe bijzonder het was dat deze ouders met hun toen nog jonge gezin een doorgangshuis waren voor minstens 50 Joodse mensen die soms heel kort en soms ook heel lang deel hebben uitgemaakt van hun gezin. Ze liepen daarmee grote risico’s en ondanks dat, gingen ze er toch mee door. Ik maakte foto’s stuurde die meteen naar mijn oom en tante en nichtjes en direct belde mijn oom me op. Tante was jarig (ik wist het niet) en de foto’s waren het grootste cadeau van de dag.Ontmoeting met overlevende
’s Middags stond een ontmoeting op het programma met een Holocaust overlevende: Benny Ricardo. De ontmoeting vond plaats bij Albert Groothedde thuis. Hij had gezorgd voor een heerlijke lunch. Daarna luisterden we naar Benny die in 1940 geboren was. Hij vertelde over de naïviteit van zijn vader die de Duitsers gewoon geloofde dat ze naar een werkkamp zouden gaan. En ze zijn ook gegaan. Maar voor de zekerheid toch maar afscheid hadden genomen van Benny die bij de buren achterbleef. Zo kwam hij in de onderduik terecht en moest meerdere keren verhuizen, al was hij naar eigen zeggen veel te jong om de spanning daarvan echt te voelen. Hij bewaarde aan veel logeerpartijen hele leuke herinneringen. Zijn vader kwam niet terug uit het kamp en zijn moeder had vlektyfus. Het huis waar ze in Amsterdam gewoond hadden, bleek aan anderen verhuurd te zijn. Moeder nam hem op zijn 12e mee naar Israël. Het duurde lang voordat hij het daar naar zijn zin had. Israël was toen arm, slechte voorzieningen en hij mistte Nederland en zo vertrouwde hij ons toe: Hij mist Nederland nog steeds wel.
Roel Knijff
De dag begint met een wandeling over het terrein nabij het Schlechter Institute. De oude olijfbomen hier stonden ooit ver buiten de muren van de stad. Nu is dit het nieuwe hart van Israel. De gaarde grenst aan de Knesset (parlement), het Israelmuseum (vgl. het Louvre), oprukkende buitenwijken en het Klooster van het Kruis. Dat laatste is een eeuwenoude kloostervesting, waarvan de legende wil dat hier de boom groeide waarvan het kruishout komt. De oase van rust bezwijkt bijna onder de expansie van de stad.
Zorg voor de arme
Het Schlechter Institute brengt bijbelschool en PThU bij elkaar. De ontmoeting met de studenten vindt plaats tijdens een werkcollege over de Babylonische Talmoed. Stem (Turnus Rufus) en tegenstem (Rabbi Akiva) zijn met elkaar in dispuut over de zorg voor de arme. In stappen wordt duidelijk hoe verstrekkend arme, hongerige en dorstige verstaan mogen worden. Tijdens het bestuderen van de tekst blijkt dat achtergrond van onze gesprekspartners zeer divers is. Zelf ontmoet ik een Braziliaanse rabbijn en een lerares. De laatste is niet gelovig, maar bijzonder gefascineerd door Bijbelse teksten. Tijdens de lunch vertelt ze dat ze werkt met gehandicapten. En dat ze probeert om met hen de wijsheid van de Thora in de praktijk te brengen.
Verrast door schoonheid
Het vrije deel van de middag gebruiken wij om de synagoge te bezoeken in het Hadassah-ziekenhuis. De glazen van Chagall zijn wereldberoemd. Dat weten we. En toch worden we verrast door de schoonheid, de grootte en het lichtspel. Omdat er geen anderen zijn, komen de glazen nog overweldigender binnen. We hadden echt tijd nodig de indrukken te verwerken. Vervolgens reden we naar Ein Kerem, midden in het nabijgelegen dal, op dat moment zonovergoten. We bezochten de geboortekerk van Johannes de Doper samen met Russisch-orthodoxe gelovigen, die duidelijk meer beleving voelden op die plek dan wij. Maar dat was op zich voor ons weer mooi om mee te maken. De verderop hoog gelegen kerk van de visitatie - de ontmoeting van 2 moeders - werd vooral bezocht door katholieken. Eigenlijk zei ook dat gegeven ons niet zo veel. Maar de lange klim naar boven werd beloond met het beeld aan de binnenkant van de poort op de voorhof van de Mariabron; zo ontroerend mooi! Dat maakte alles goed.Israël-Palestijns conflict: 'war and peace'
Een rappe rit langs het in spitsuur altijd vastgelopen verkeer rond de oude stad, bracht ons net op tijd bij de lezing van rabbijn Mike Swirsky. Die zal ons vertellen over de achtergronden van het Palestijns-Israëlische conflict. Hij spreekt dan niet over conflict and reconciliation, maar over war and peace. De grond van Israël is doordrenkt met bloed.Religieuze kant van het conflict is doorslaggevend
Hij vraagt: hoe kun je zinvol naar de toekomst kijken als je niet radicaal bent in je analyse en in je verlangen? Alle monotheïstische godsdiensten kennen de ultieme hoop op vrede: complete, totaal, harmonieus, geheel(d). Iedereen verlangt naar een plaats waar je thuis komt komen en onbekommerd je schoenen kunt uitschoppen. De wijze waarop nu gevochten wordt, is geen warfare, maar lawfare. In de UN staat van alle lidstaten alleen het bestaan van de staat Israël voortdurend ter discussie. Hij stelt ons 3 vragen:
- Wie zijn partij in het conflict?
- Waar gaat het over?
- Hoe kan het worden opgelost?
Van alle mogelijke antwoorden acht hij de religieuze kant van het conflict doorslaggevend.
Verandering op microniveau
Op microniveau loopt het onderling redelijk goed. In ziekenhuizen werken Joden en Arabieren prima samen. Tussen patiënten wordt er ook geen verschil gemaakt: zij liggen naast elkaar op de afdeling. Maar op macroniveau gaat het mis. Complicerend is de mate waarin gewone mensen vatbaar zijn voor manipulatie; zij kiezen hun leiders op grond van ideologie (en niet van resultaten). Dus moet je aan verandering werken vanuit het microniveau. Daartoe zijn talloze initiatieven.
Drie mogelijke oplossingen
Voor de toekomst van een staat op het grondgebied van Israël c.q. Palestina ziet hij 3 mogelijkheden: een Arabische staat, een Joodse staat of een staat onder bewind van een externe macht die pacificeert. Eén Joodse én democratische staat acht hij onmogelijk: de Palestijnen zullen binnen de kortste keren bij meerderheid de Joden overrulen. Mocht het toch komen tot een 2-staten oplossing, dan is dat alleen mogelijk als de Joden de settlements overdragen.
"Europa, wees kritisch!"
Ten slotte geeft hij ons nog een boodschap mee: wees in Europa kritisch op de wijze waarop ondersteuning wordt gegeven aan de opleidingen van Palestijnen. Sta niet toe dat er onzin over Joden wordt onderwezen. Onthoud hen de gelden totdat ze de inhoud aangepast hebben: bring people to study to learn the truth!
Wouter H. Slob
‘Wij treden uwe poorten in’. Onvermijdelijk drongen de woorden van psalm 122 zich aan ons op. Het is zondag. En terwijl de stad zich opmaakt voor de eerste dag van de week die in Jeruzalem een gewone werkdag is, stiefelen wij in ganzenpas naar de binnenstad. Het leek een mooi idee om op zondag met de hele groep samen ter kerke te gaan en de keuze was op de Duitstalige Verlosserskerk gevallen, vlakbij het Heilig Graf. Dat de gewone werkdag was begonnen, was goed te merken aan de bedrijvigheid in de smalle straatjes waardoor wij maar krap-an op tijd kwamen. Een stijlvolle Duitse kerkdienst viel ons ten deel, met veel bekende meezingers en als hoogtepunt de viering van de eucharistie op deze historische plaats. De preek over de bekering van Cornelius, de eerste niet-Jood die Christen werd, bleek aanleiding voor verschillende theologische vragen, om niet te zeggen bezwaren, want allerlei latente problemen werden juist op deze beladen plek wel erg makkelijk uit de weg gegaan. De verhouding tussen Joodse en niet-Joodse volgelingen van Jezus leek op een hedendaagse manier te worden ingevuld, waarbij kool en geit werden gespaard.Gewaagd bezoek aan Hebron
Toch zou de middag niet worden gevuld met theologische scherpslijperij. Het was een van de schaarse middagen dat er althans iets van vrije tijd was (het programma jakkert ons genadeloos voort). De tijd werd ingevuld met: rust (heel begrijpelijk; wij zijn geen van allen twintig meer), shoppen (het thuisfront wordt niet vergeten), de doopplek van Jezus in de Jordaan bezoeken (tegen beter weten in toch op zoek naar een historische ervaring), boekhandelbezoek (of we niet genoeg ongelezen op de plank hebben staan), of een gewaagd bezoek aan Hebron (waar een flinke concentratie aan aartsvaderlijke graven te bezoeken is). Of dat laatste het beste deel was laat ik graag in het midden, maar collega Leurgans en ik hebben er in ieder geval een geweldige middag gehad. Misschien ook tegen beter weten in toch oog in oog gestaan met de oudste aanwezigheid van Bijbelrealiteit in het heilige land.'Peace building' met Ron Kronish
Verkwikt of nipt, allen haalden het diner om vol goede moed reeds om 20.00 uur de lezing van Ron Kronish bij te wonen. Wie, zoals ik, misschien altijd met wat reserves tegen een bezoek aan het heilige land heeft aangekeken (omdat de enorme politieke problemen weleens wat makkelijk met vrome praat worden weggekletst) wordt met deze spreker meteen genezen. Een betrokken, geïnformeerde, gelouterd en vooral ook ervaren exponent van ‘The Other Peace Process’. In een vroeg stadium begon Kronish met ‘peace-building’. Terwijl ‘peace-making’ een zaak van hooggeplaatste officials is, gaat het bij peace-building om de concrete invulling van alledag. En van onderaf. De studie van deze vorm van politieke dialoog stond begin jaren negentig nog in de kinderschoenen en met vallen en opstaan moest een methode worden ontwikkeld. Belangrijker dan alle theorieën is de ontmoeting met de concrete ander.
Hoop houden
Vanuit de grote wereldpolitiek zou het gemakkelijk als idealistisch en wereldvreemd kunnen klinken, maar theologen worden al snel enthousiast en gedreven door dit soort geluiden. De theoloog die dit schrijft in ieder geval wel. Spijtig is wel om vast te moeten stellen dat de aanpak van Kronish en de zijnen niet een routekaart naar onversneden succes bleek te zijn. Sinds de hoogtijdagen van politiek optimisme in de jaren negentig van de vorige eeuw zijn de initiatieven in ieder geval politiek niet dominant geworden. Des te meer reden om hoop te houden. En misschien om te gaan analyseren wat de voordelen van de huidige politieke impasse voor sommige mensen kan zijn. Als dat op het spoor kan worden gekomen, zou het misschien mogelijk(er) zijn om hindernissen voor het vredesproces weg te nemen en het zo te bevorderen. Dan vinden we misschien een beter argument dan de goede wil. Al met al een zeer stimulerende en waardevolle ontmoeting. Opnieuw, kunnen we wel zeggen.
Leon Eigenhuis
Vrijdagavond 24 januari hebben we in de synagoge de komst van de sabbat begroet. Tijdens de dienst draaiden we ons om en kwam de sabbat als een bruid door de open deur binnen.
Intussen rijden de busjes in een vaste volgorde. Jan Offringa die Op Goed Gerucht rijdt, is de chauffeur van het tweede busje. Op kop gaat Arjan van der Spek. 'V.V.V.' is zijn stijl: vroom, vlug en vaardig. Marius van Duijn houdt als interimmer graag het overzicht. Achterop anticipeert hij op de capriolen van zijn voorgangers. Zo rijden we welsaamgevoegd door Jeruzalem.Leonard Cohen in de synagoge
In vier groepen gaan we elk naar een andere synagoge. Ons groepje is te gast in Kehilat Zion. We worden verwelkomd door rabbijn Ron Kronish, onze gastheer. Tot onze grote verrassing zijn ook rabbijn David Lilienthal en zijn vrouw in de dienst aanwezig en later zijn ze ook te gast bij de maaltijd bij rabbijn Kronish thuis. In de dienst geeft een rabbijn uit Boston uitleg over het lied Lechs dodi (Kom mijn vriend, de bruid tegemoet), het sjabbatslied van Salomo Alkabets (16e eeuw) dat prof. dr. Dineke Houtman in een van haar inspirerende lezingen ons eerder heeft uitgelegd. In deze synagoge zitten vrouwen en mannen door elkaar en zijn er veel gezinnen met kinderen. De dienst wordt geleid door rabbi Tamar Elad - Appelbaum, een vrouwelijke rabbijn met veel charisma, die haar gemeente opriep om uit solidariteit mee te doen met een bijeenkomst bij een moskee waar joods extremisten een aanslag hebben gepleegd. Gebeden en liederen worden gezongen op Asjkenazische en Sefardische melodieën en tot onze verrassing is er ook een lied dat gezongen wordt op de melodie van het bekende Halleluja van Leonard Cohen. Heeft hij voor zijn lied een reeds bestaande synagogale melodie gebruikt of is zijn melodie in de synagogale eredienst opgenomen? Ik hoop het laatste.
Bid voor de vrede van Jeruzalem en Israël!
Na de dienst zijn we te gast bij onze gastheer en zijn vrouw. Er zijn ook andere gasten aanwezig. Veel onderwerpen komen aan tafel ter sprake, zoals het plan dat aanstaande dinsdag door Trump en Netanyahu zal worden gepresenteerd. Daarover worden zorgen geuit omdat het niet uit een dialoog met alle betrokken partijen is voortgekomen. Dat staat dwars op de intenties en inzet van de mensen bij wie we te gast zijn en zich voor de samenleving inzetten door onder andere Arabisch te leren aan Joden en Ivriet aan Arabieren en die blijven geloven in de weg van de ontmoeting en dialoog. Bid voor de vrede van Jeruzalem en Israël! Laten we dat in Nederland vooral blijven doen. Op de terugweg gonst het in de busjes van verhalen. Weer een goede en intense ervaring toegevoegd aan onze inspirerende reis.
Liefde voor de wet
De volgende morgen splitsen we ons opnieuw op in groepjes om een dienst in een van de messiaanse joodse gemeenten mee te maken. De messiaanse joden spreken over zichzelf als ‘Messianic Jews’ (MJ’s). De andere joden spreken over hen als ‘Jews for Jesus’. Het betreft religieuze joden die Jezus als de Messias belijden. Het merendeel van de groep besluit om naar de messiaanse gemeente te gaan waaraan de naam van rabbijn Joseph Shulem is verbonden, van het ‘Netavyah Bible Instruction Ministry’. De liturgie blijft dicht bij de synagogale liturgie. Het Siddoer (het Joodse gebedenboek) wordt gevolgd, er is een Chazan (voorzanger), de Torarollen worden uit de Ark gehaald en rondgedragen in de gemeente voordat een gedeelte uit de Sidra van de week wordt voorgelezen. Waaruit blijkt het christelijke element in de eredienst? Aan de lezingen uit de Tora en Haftara wordt een lezing uit het Nieuwe Testament toegevoegd (deze keer uit Romeinen 9). In de preek (die simultaan in het Engels wordt vertaald) staat de voorganger stil bij het verhaal van de uittocht en Handelingen 15. Aan het eind van de dienst, die twee uur duurt, wordt het Avondmaal gevierd.
Groeien in de wil van God
In zijn preek gaat de voorganger heen en weer van het Oude Testament naar het Nieuwe Testament. Hij ziet de bekering vanuit het ‘heidendom’ door het geloof in Jezus tot de God van Israël als een begin. Het begint ermee dat je je houdt aan de vier regels die genoemd in worden Handelingen 15 vers 19 en 20. Hij interpreteert ze als de zeven Noachitische geboden waaraan de bekeerde christen zich in elk geval moet houden. Dat is het begin van een proces. Er moet sprake zijn van groei. Groei betekent de wekelijkse lezing van de Tora meemaken en je afvragen hoe je verder kan groeien in het doen van de wil van God. Als je je houdt aan de zeven geboden ben je wel ‘binnen’ en voor verdere groei moeten we veel geduld hebben, geduld met jezelf en geduld voor elkaar. Een van de vragen die blijft hangen is de vraag hoe ver een niet-jood moet gaan in de liefde voor de wet. In de praktijk blijkt dat de joodse en niet-joodse leden van de gemeente zich in mindere en meerdere mate houden aan de 613 mitswot. Het avondmaal wordt aan het einde van de dienst gevierd. Op dat moment hebben al verschillende mensen de zaal verlaten. De vraag die bij ons blijft hangen is dan ook: hoe belangrijk is de maaltijd van de Heer voor de gemeente, welke plaats neemt de maaltijd in? De doop wordt meestal bediend als een volwassene belijdenis van zijn/haar geloof doet. Er is een messiaanse gemeente waar ook kinderen worden gedoopt.
Journalistieke ontmoeting
‘s Middags hebben we een vrije middag. Sommige deelnemers nemen rust, anderen gaan naar het Israëlmuseum en weer anderen maken een wandeling. In het tweede deel van de middag is er in Maison d’ Abraham een ontmoeting met journalist Alfred Muller en zijn vrouw. Ze zijn er op uitnodiging van Maria de Jager en ze spreken met de leden van de groep ‘Conflict en verzoening'.
Geen zending
‘s Avonds spreken we in het Bram Center in West Jeruzalem met onder andere Jeremiah Detwiler over de positiekeuzes van messiaanse joden in Israël. De mensen van het centrum gaan het gesprek met andere joden aan, vooral met religieuze joden, maar ook met geseculariseerde joden, om verkeerde beelden van Jezus weg te nemen. Ze bouwen voort op onder andere het werk van Abram (Bram) Poljak naar wie het instituut is genoemd. Bij de foto's zie ik ook het portret van een vrouw: het is Pauline Rose. Ook op haar werk bouwt het Bram Center voort. In hun aanpak volgen ze een bepaalde strategie. Over zeven onderwerpen willen ze het met hun volksgenoten hebben, vooral over punt 1 en 3. Ze vermijden het woord zending om hun arbeid te typeren. Dat woord roept bepaalde associaties op. Het gaat erom dat hun gesprekspartners inzien dat Jezus een Jood was, een volksgenoot, een broeder, en dat het Jezus ging en dat het messiaanse joden gaat om de zaken waarmee de Joden bezig zijn.
Spazieren
Na deze ontmoeting lopen we door West-Jeruzalem, door het uitgaanscentrum. De sabbat is voorbij. Veel joden, vooral jongeren, gaan uit en zijn aan het ‘spazieren’, ‘kuieren’ zouden ze in Friesland zeggen. Sommigen van ons lopen terug naar Oost- Jeruzalem, via de oude stad, anderen gaan met de busjes terug. Al weer een enerverende dag achter de rug. Dank aan God. Zondagavond komt rabbijn Ron Kronish spreken over het vredesproces in Israël en ook het gesprek over de messiaanse gemeenten zal zijn vervolg krijgen.
Caroline der Nederlanden
Een pelgrim is iemand die op weg is naar een bijzonder doel, meestal een religieus doel, zo staat te lezen op internet. Maar misschien belangrijker nog is de weg naar het doel. Zo ben ook ik op weg gegaan naar Israël, op zoek naar antwoorden op vragen in de complexe relatie tussen kerk en Israël. Onopgeefbaar verbonden?! Is vrede mogelijk tussen Joden en Palestijnen? Maar belangrijker dan antwoorden is de reis zelf. Het zal waarschijnlijk eerder zijn wat Katja Kriener van het centrum voor dialoog Nes Ammim ons voorspelde: jullie zullen totaal in verwarring weer thuiskomen.Ontmoetingen
Waar ik het meest naar uitzie, zijn de ontmoetingen. Met collega's, maar vooral met de mensen hier in Israël. Maar ik begin de reis als toerist. Voor het eerst in het heilige land. Voor het eerst in de voetsporen van Jezus. Ik leer veel in korte tijd. Boeiend weten onze begeleiders Dineke Houtman en Albert Groothedde te vertellen. Vandaag, op deze tweede dag, over joodse spiritualiteit. Als we vertrekken, regent het. Maar regen is zegen, wordt in Israël gezegd. Dus we beginnen de dag gezegend. Onze eerste besteming is de berg Meron, waar Shimon bar Yochai is begraven, een bekende joodse mystieke leider. Ieder jaar bezoeken op zijn sterfdatum honderdduizenden pelgrims zijn graf. Ik hoor wat voor een wezenlijk onderdeel de mystiek is van het jodendom.
Pelgrim in Galilea
Inmiddels is het droog geworden en breekt de zon door. Maar ik voel me nog altijd vooral toerist. Dat verandert nog niet echt als we de prachtige kerken bezoeken rond het meer van Galilea. Veel toeristen bezoeken, net als wij, de plaatsen waar Bijbelse verhalen tot leven komen: de berg van de zaligsprekingen; de plaats waar Jezus na zijn opstanding Petrus weer aanstelt als eerste onder de apostelen; Kapernaum, waar Jezus spreekt in de synagoge, waar de schoonmoeder van Petrus wordt genezen, waar vier mannen hun verlamde vriend door het dak voor de voeten van Jezus laten zakken zodat hij genezen kan worden. Als de zon daalt over het meer van Galilea voel ik me al wat minder toerist en meer pelgrim.
Vriendschap tussen Israëliër en Palestijn
Dat gevoel groeit als we 's avonds Ofer Lior en Taisir Khateeb ontmoeten. Beiden zetten zij zich in voor de dialoog tussen Israëli's en Palestijnen. Zij zijn het levende bewijs dat vriendschap tussen een Jood en een Palestijn mogelijk is. Ofer is een Israëliër die geen vrede heeft met hoe de staat Israël omgaat met de Palestijnen. Taiseer is een Israëlische Palestijn die zich verzet tegen de onderdrukking van hem en zijn volk. Boeiend was hun antwoord op de vraag wat zij in het volk van de ander waardeerden. Ofer waardeerde bij het Palestijnse volk de sterke familiestructuur, de gemmenschapszin, en het vechten voor vrijheid. Taiseer herkende en erkende de Joodse geschiedenis van ballingschap en hun verlangen naar een plek om als volk te leven, en waardeerde het omzien van Joden naar elkaar. Beiden verlangen ernaar dat Israël één land is, waar mensen gelijke rechten hebben, een rechtvaardig land. Alleen dan is vrede mogelijk.
Het zijn ontmoetingen met inspirerende mensen als Ofer en Taiseer die deze reis tot een onvergetelijke pelgrimstocht maken.
Nico van den Houten
De derde studiedag werd gehouden in Groningen. Voor sommigen bijna een thuiswedstrijd maar de meesten moesten er lang voor reizen. We kwamen samen in het prachtige gebouw van de PThU, een voormalig bankgebouw. De kluizen zijn nog zichtbaar maar het gebouw bewaart tegenwoordig een andere rijkdom, namelijk die van de theologie. Rosh ha-Sjana: een dag van bezinning
Marja heet ons welkom en opent met ons de dag. Ze wijst ons op het Joods nieuwjaar Rosj ha-Sjana dat een heel ander karakter heeft dan ons oud en nieuw. Geen vuurwerk maar een dag van bezinning. Ze bidt het smeekgebed bij Rosj ha-Sjana en wenst ons een goed en zoet nieuwjaar toe: sjana tova oe-metoeka. Een mooi begin van de dag.
Geloven is een keuze
We gaan uiteen in twee groepen voor workshops. Harm-Jan leidt een workshop over ‘geloof in de Romeinenbrief’. Hij laat zien dat je het Griekse woord ‘pistis’, geloof, moet invullen vanuit Paulus’ Joodse context. Niet voor niets citeert Paulus talloze malen het Oude Testament. Geloven/pistis is de menselijke respons op Gods spreken en handelen. Geloven is een keuze, is vertrouwen en volhouden. Het geloof richt zich op Jezus/God.
Het goede in de mens
Alice heeft een andere insteek. Zij leidt een workshop over ‘Geloof in Galaten – pistis als publieke relatie van trouw’ aan de hand van een artikel van Suzan Sierksma. Zij leest Paulus en ‘pistis’ vanuit de Grieks-Romeinse context. Vaak wordt geloof tegenover de rede geplaats of geloof tegenover werken. Het is maar de vraag of Paulus dat ook doet. Pistis geeft de relatie aan tussen een hoger en lager geplaatst iemand. Het gaat om wederzijds betrouwbaarheid. Niet om geloven dat iets waar is. De ene geeft pistis en verwacht het ook terug van de ander. Pistis is het goede in de mens dat je doet, zonder dat het moet.
Zonder de liefde wordt het niets
Na de Romeinen en Galatenbrief neemt René ons mee naar de Efezebrief. Onder de titel ‘Zonder de liefde wordt het niets, Jood en niet-Jood in de Efezebrief’ deelt hij met ons de visie van Mark Kinzer, een messiasbelijdende Jood. Deze wijst erop dat Paulus in deze brief spreekt over twee groepen die samen de gemeente vormen, Joodse christenen en heidenchristenen. Ze zijn één in Christus, maar toch blijven ze hun eigen identiteit houden, Jood en heiden. Het is niet eenvoudig om daarom de eenheid te bewaren, daarom roept Paulus op tot de liefde. Zo kunnen Joden en christenen naar elkaar toegroeien.
Maimonides: een echte diaspora-Jood
Na de lunch krijgen we een inleiding op de wereld, de persoon en het werk van Maimonides (ook wel bekend onder de naam Rambam) door prof. dr. Wout van Bekkum, hoogleraar aan de faculteit der Letteren te Groningen. Maimonides (1135-1204) leefde in de Arabische/islamitische wereld die zeker invloed op hem heeft gehad. Hij schreef soms Arabisch met Hebreeuws schrift. Geboren in Spanje, Cordoba (zijn standbeeld is daar nog te zien) woonde hij in Egypte, Cairo. Hij was rabbijn en arts. Hij was een echte diaspora-Jood die weinig met het land had (in tegenstelling tot Nachmanides). Hij liet zien dat wetenschap, filosofie en de rede het geloof kunnen helpen. Beroemd zijn de dertien principes van het geloof van Maimonides. Hij schreef boeken over geneeskunde, filosofie en theologie. Bijzonder is dat in de Geniza (opbergkamer) van de synagoge te Cairo 300.000 manuscripten zijn gevonden waaronder ook originele teksten van Maimonides. Maimonides ligt begraven in Tiberias. Misschien dat we zijn graf nog bezoeken bij onze reis. Volgende stap: Schiphol!
Na deze leerzame inleiding gaan we uiteen in onze kleine themagroepen. Er zijn drie subthema’s: ‘conflict en verzoening’, ‘Messiasbelijdende Joden’ en ‘Tora en geloof’.
Nadat we nog enkele praktische zaken doornemen, gaan we weer huiswaarts. De volgende keer dat we elkaar ontmoeten zal op vliegveld Schiphol zijn, op maandag 20 januari. Dan gaan we echt samen op pad. We zien er naar uit!
Christi Bartelink
Op 11 november 2019 was de tweede studiedag ter voorbereiding op onze studiereis. Dit keer zijn we te gast op de Christelijke Hogeschool Ede (CHE) en bij het CIS (Centrum voor Israëlstudies). Deze keer opent Jan-Willem Leurgans de dag met het lezen van Deuteronomium 6 en een gebed.
Vorige keer werd een voorstelrondje toch wel gemist. Onze motivatie gaat gedeeld worden op Blackboard, nu doen we een kort rondje wie je bent en waar je werkt. Relatief veel reizigers gaan bij deze vierde reis voor het eerst naar Israël, sommigen hebben al gemeentereizen geleid.
Blij met een juk
Michael Mulder van het CIS houdt een inleiding onder de titel: “Blij zijn met een juk!?” Drie weken geleden was het Simchat Thora, vreugde der Wet, dan wordt er gedanst en geknuffeld met de Thorarollen. Dit idee geeft een soort kortsluiting bij ons. Hij laat een Thora knuffel rondgaan! Dit geeft een ander perspectief op de wet, op Paulus en op het Jodendom. Jezus zegt: "neem mijn juk op u en Ik zal u rust geven" (Mt. 11). In het vervullen van de weg ligt vreugde. Als je erg je best gaat doen om de wet te vervullen, lukt het niet, ook niet als je dit als prestatie wilt doen. Het doen van de geboden op zich brengt je dichter bij de Koning. Een juk is een nuttig hulpmiddel, want je last wordt er lichter van, je last wordt meer een deel van jezelf. Je kunt de Thora niet tegenover de Liefde zetten, want juist de Thora zit vol met liefde! Ook al is de last zwaar, het juk is licht, en daardoor is het te dragen. In dit alles gaat het om het leven met Hem als Koning. Als iemand toetreedt tot het Jodendom neemt hij of zij het juk van de Koning op zich. Het gaat niet om het slaafs volgen van de weg, het gaat om je manier van leven vanuit de wet.
Positieve en negatieve woorden bij Thora en Wet
Als huiswerk moesten we thuis positieve en negatieve woorden verzamelen bij Thora en Wet. Er zijn ten minste zes manieren waarop deze begrippen worden gebruikt: voor de 10 geboden, voor alle 613 geboden, voor de vijf boeken van Mozes, voor de hele Tenach (Oude Testament), voor de mondelinge Thora en voor het nieuw halachisch inzicht. Beide begrippen zijn bepaald niet éénduidig!
Themagroepen
In de drie themagroepen gaan we lunchen om elkaar in kleiner verband beter te leren kennen, we delen wat we willen leren en wat we willen doen op de twee dagdelen tijdens de reis waarop we als groep een excursie kunnen doen of een gesprek kunnen organiseren. Onze groep maakt meteen een appgroep aan om elkaar makkelijk te kunnen informeren.
Studeren over rabbijnse teksten
We gaan ‘Chavroeta’ doen: studeren over rabbijnse teksten. Dit gaan we in Israël ook doen met Joodse gesprekspartners. Een ‘chawer’ is een vriend, een studiemaatje. Een open hart is hiervoor het belangrijkste. We ontdekken iets van de veelzijdigheid van deze teksten.
Dankbaar voor deze intensieve dag keren we huiswaarts. Tot in Groningen in januari!
Een juk houdt je dicht bij de aarde
De aarde verwijst naar je Schepper en Koning
Je bent verwonderd en dankbaar
Je groeit in vertrouwen en geloof
Dit juk verbindt je met de Eeuwige alle dagen van je leven
Bert Heslinga
Met een mooie opening zette Alice de toon voor deze eerste dag. De ruimte en vrijheid die wij doorgaans hebben om er zomaar op uit te trekken plaatste zij tegenover de joden in de geschiedenis en vele vluchtelingen tot op de dag van vandaag die steeds weer op pad moe(s)ten om een veilig heenkomen te zoeken. Ten slotte een mooi lied van Sytze de Vries over Sukkot.
Joods-christelijke relaties: van zending naar dialoog
Dineke [Houtman, docent PThU, red.] nam ons mee in de lange en moeizame geschiedenis van de joods-christelijke relaties in Nederland: Van zending naar dialoog. Onthutsend was het opnieuw te horen wat Luther ooit meende te moeten zeggen over de joden in zijn geschrift ‘Von den Juden und ihren Lügen’. Oké, je moet Luther zien als een kind van zijn tijd (H.Oberman) maar toch: wat voor invloed hebben die woorden gehad.
Meteen werd duidelijk dat we allen nauw betrokken zijn bij de thematiek. Er werden indringende vragen gesteld en gezocht naar mogelijke antwoorden. We kwamen meteen in het hart van het thema ‘Onopgeefbaar verbonden?!’ Ja – met wie zijn we dan verbonden: met welk deel van de joden? En met wie willen zíj verbonden zijn – als ze daar al behoefte aan hebben? Wat een breekbare relatie! We zijn meervoudig verbonden. Leg dat maar eens uit aan zowel Joden als Palestijnen en niet te vergeten: je eigen gemeente!
Dineke nam met ons het programma van de reis door. Zelf werd ik enthousiast door de breedte van het programma en kijk er nu echt naar uit voor het eerst voet op de bodem van Erets Jizrael te zetten.
Ontwapenende ontmoeting in een goed beveiligd huis
Na de lunch begaven we ons naar de Liberaal Joodse Synagoge in Amsterdam, een nieuw (10 jaar oud) gebouw waar je niet zomaar binnenkomt. De beveiliging en het kogelvrije glas maakte indruk! Veelzeggend dat dit nodig is in onze tijd. Rabbijn Joram Rookmaaker leidde ons rond in de Sjoel en ging vrijmoedig in op onze vragen. Tenslotte kwamen we terecht in de Sukka die tegen de synagoge was aangebouwd. We kwamen immers midden in het Loofhuttenfeest. Met thee/koffie en lekkere hapjes deelden we elkaars gezelschap in deze loofhut, terwijl rabbijn Rookmaaker doorging met zijn ontspannen stijl van vertellen. Met de nodige zelfspot ging hij in op onze vragen over de definitie van de Thora, de overeenkomst tussen een rabbijn en een dominee, de betekenis van het zegenen van God / de Eeuwige en de vraag naar het bestaan van God. Dit laatste is in het Jodendom geen issue zoals onder protestanten in Nederland. Een leerzame ontmoeting was het, als slotstuk van onze eerste studiedag.
