Symposium en boekpresentatie over de dynamiek van de gereformeerde Liturgie

In deze workshop maken de deelnemers kennis met een aantal oude drukken uitgegeven tussen 1566 en 1639 waarin de klassiek-gereformeerde Liturgie is opgenomen. We kijken vanuit boekwetenschappelijk perspectief naar deze historische bronnen. We zoomen in op de materialen waaruit de boeken bestaan en belichten aspecten als lay-out en gebruikssporen. Wat vertellen zij ons over de productie én het gebruik van deze boeken door de eeuwen heen?

Drs. T.W.F. (Willemien) van Dijk werkt als conservator Handschriften en Oude Drukken aan de Vrije Universiteit Amsterdam.

Hoe kon de gewone man in de 16^e eeuw kennismaken met de teksten van de Liturgie? Door een exemplaar van het psalmboek van Dathenus aan te schaffen. Vanaf de eerste uitgave van dit psalmboek in 1566 bevat (vrijwel) elke editie de formulieren en gebeden die samen de Liturgie vormen. Reden waarom Dathenus zijn psalmboek een ‘volkommen handtboecxken’ noemt. Het fenomeen van een psalmboek+ is echter in 1566 helemaal niet nieuw. Dathenus gaat met zijn uitgave in het spoor van Genève (Calvijn) en Londen (Utenhove). In deze workshop gaan we op zoek naar de achtergronden en bronnen van het psalmboek van Dathenus.

Dr. J. (Jaco) van der Knijff is docent liturgiek aan de Theologische Universiteit Apeldoorn.

Het doopformulier zoals dat anno 2024 in al dan niet herziene uitgaven wordt gedrukt, komt niet overeen met wat Petrus Dathenus in 1566 in zijn psalmboek uitgaf. Wat is er gewijzigd? Hoe? En waarom? Tijdens de workshop doen we aan closereading van de teksten, waarna de deelnemer de (theologische) verschillen kan duiden.

W.D. (Wouter) Kroese MA doet als PhD van de Protestantse Theologische Universiteit onderzoek naar het doopformulier.

In 1640 publiceert de dichter-predikant Jacobus Revius (1568-1658) in De CL Psalmen Davids, eerst in Nederlantschen dichte gebracht door P. Dathenum, ende nu in ende rijmen gebetert door Jacobum Revium zijn versie van het huwelijksformulier. Deze variant is niet opgenomen in de tekstkritische editie van De Nederlandse gereformeerde Liturgie 1566-1639: De teksten en hun dynamiek, maar leent zich goed als casestudy om mee aan de slag te gaan tijdens deze workshop. Door Revius’ huwelijksformulier te vergelijken met voorgaande edities illustreer ik hoe we met de tekstkritische editie te werk zijn gegaan. We gaan ook een stap verder dan de inhoud van de uitgave die deze dag wordt gepresenteerd. In mijn proefschrift onderzoek ik namelijk ook hoe andere gereformeerde bronnen van die tijd zich verhouden tot het grotendeels gelijkblijvende huwelijksformulier. Een van die gereformeerde bronnen is de uitgave Over-Ysselsche sangen en dichten (1630, 1634) van Revius. Door middel van closereading van enkele gedichten ontrafelen we Revius’ visie op het huwelijk. Hoe verhoudt zijn visie zich tot de standpunten die worden gecommuniceerd in het huwelijksformulier?

A.E. (Anne) Lorein MA doet als PhD van de Theologische Universiteit Utrecht onderzoek naar het huwelijksformulier.

Wanneer we afgaan op de voor het project geraadpleegde exemplaren van de Liturgie, zou de conclusie moeten luiden: het gebed voor de schoolgaanden is slechts driemaal opgenomen in een psalmboek en heeft daarom geen ingang gevonden in de Nederlanden. In deze workshop vertrekken we bij Gaspar van der Heyden, die het gebed in de Liturgie heeft opgenomen, om vervolgens naar de oorsprong van het gebed te gaan: Genève. Vanuit Genève heeft het gebed ook zijn weg gevonden richting Antwerpen. Jan Fruytiers heeft hierin de hand gehad. Via het populaire ABC-boekje dat hij heeft uitgegeven, heeft het gebed wel een veel bredere verspreiding gekregen. In deze workshop zal ook een mooie bijvangst onthuld worden: in het schoolboekje van Fruytiers zijn meerdere gebeden opgenomen, waaronder gebeden van Erasmus. Via Fruytiers blijkt een tot nu toe door onderzoekers niet opgemerkte, alternatieve Nederlandse vertaling van Erasmus’ welbekende ‘Gebed om de vrede van de kerk’ zijn weg te hebben gevonden naar kinderen in het klaslokaal. Deze versie verdient een plaats in het overzicht dat de Universiteit Leiden biedt van Nederlandse vertalingen van Erasmus.

Prof. dr. W.H.Th. (Wim) Moehn is bijzonder hoogleraar geschiedenis gereformeerd protestantisme vanwege de Gereformeerde Bond aan de Protestantse Theologische Universiteit.

Ongeveer tegelijkertijd, en onafhankelijk van elkaar, vervaardigden Jan Utenhove, Petrus Dathenus en Philips van Marnix van Sint-Aldegonde een psalmberijming, gevolgd door liturgische formulieren. In deze periode was het Standaardnederlands nog niet uitgekristalliseerd, en de drie vertalers maakten heel verschillende keuzes in hun taalgebruik. Die keuzes werden door sommige collega’s en tijdgenoten bekritiseerd, maar ook nagevolgd. De teksten van Dathenus werden vrijwel onmiddellijk in de Gereformeerde Kerk ingevoerd en bleven tot 1773 algemeen in gebruik. Was dat omdat zijn taalgebruik ‘beter’ was dan dat van de andere vertalingen? Ook de vertaling van Marnix werd hogelijk gewaardeerd: op grond hiervan vroegen de Staten van Holland Marnix een nieuwe Bijbelvertaling te maken, de latere Statenvertaling, die hij echter door zijn vroege dood niet heeft kunnen afleveren. In deze workshop komen de opvallendste taalkundige verschillen tussen de drie vertalingen aan de orde.

Prof. dr. N. (Nicoline) van der Sijs is emeritus hoogleraar historische taalkunde van het Nederlands aan de Radboud Universiteit en als onderzoeker/taalkundige verbonden aan het Instituut voor de Nederlandse Taal in Leiden.

Door de vondst van het uitgebreide avondmaalsformulier in de ‘onbekende’ editie van Dathenus’ psalmboek uit 1568 valt er nieuw licht op een aantal synodebesluiten van de Synode van Dordrecht 1574. In deze workshop kijken we eerst naar de vondst van deze zeldzame editie uit de Kaiserliche Hofbibliothek in Wenen. We bezien de inhoud en achtergrond van deze uitbreiding en concentreren ons vervolgens op de relevantie van deze unieke editie. Uit onderzoek naar de receptiegeschiedenis van de 1568-editie blijkt dat deze een prominente rol speelt tijdens de Dordtse Synode van 1574. In de verschillende afschriften van de Acta van deze synode doet zich nog een ongedachte dynamiek voor. In kort bestek kijken we samen naar de wisselwerking tussen liturgische teksten en synodebesluiten voor wat betreft de uitdelingswoorden en de inleiding tot de dankzegging in het avondmaalsformulier.

S. (Sam) Zwemer MA doet als PhD van de Protestantse Theologische Universiteit onderzoek naar het avondmaalsformulier.