Afgunst in de Bijbel

Jaloezie en afgunst

Allereerst: afgunst is niet hetzelfde als jaloezie. In de dagelijkse taal gebruiken we eigenlijk altijd ‘jaloezie’. De NBV21 doet hetzelfde in haar vertaling van Spreuken 14:30, een tekst die ik hieronder nog zal bespreken. Toch gaat het om echt verschillende emoties. Kort gezegd gaat in het jaloezie om het willen vasthouden wat je al hebt, terwijl het in afgunst gaat om het willen bezitten van wat je nog niet hebt. De jaloerse mens wil bijvoorbeeld zijn geliefde niet kwijtraken aan een ander, terwijl de afgunstige mens verlangt naar de successen van de ander of naar de erkenning die zij krijgt. Hoe moeten we die emotie nu precies begrijpen?

Het wezen van afgunst

In mijn boek Afgunst: Een filosofie van een pijnlijke emotie betoog ik dat afgunst uit drie elementen bestaat.

• Eén: afgunst is het pijnlijke gevoel inferieur of minderwaardig te zijn.
• Twee: dat gevoel van minderwaardigheid voelen we ten opzichte van een vergelijkbare ander.
• Drie: we hebben deze gevoelens omdat die ander iets heeft wat wijzelf niet hebben, maar wat wel van belang is voor ons gevoel van eigenwaarde.

Deze wat abstracte gedachten wil ik concreet maken aan de hand van de geschiedenis van Saul en David.

Saul en David

1 Samuel vertelt het verhaal van de opkomst en ondergang van Saul. We lezen hoe hij tegen wil en dank koning wordt van Israël. Als koning behaalt hij grote successen in de strijd met omringende volken. Nadat hij de Amalekieten verslagen heeft, laat hij echter – in tegenstelling tot wat God bevolen heeft – hun koning Agag en hun mooiste dieren in leven. God keert zich daarom van hem af en verzoekt Samuel om David tot koning te zalven. Saul weet niet dat David nu de ware leider van Israël geworden is en raakt dusdanig van Davids dapperheid onder de indruk dat hij hem aan zijn hof aanstelt. Van die beslissing krijgt hij echter al snel spijt. David blijkt namelijk veel geliefder te zijn dan hij. Nadat David de Filistijnen verslagen heeft, zingen de mensen: "Saul heeft zijn duizenden verslagen, maar David zijn tienduizenden!" (1 Samuel 18:7). Saul wordt gek van woede en probeert David, terwijl die de volgende dag op de lier speelt, te doden met een speer.

(Tekst gaat door onder de afbeelding.)

Minderwaardigheid

De kunstenaar Lucas van Leyden (1494-1533) maakte een gravure waarop dit moment indringend wordt verbeeld. Het kunstwerk maakt ook Sauls afgunst zichtbaar. Hij voelt zich, in de eerste plaats, namelijk minderwaardig ten opzichte van David. In de gravure zien we dat duidelijk terug: de staande David torent boven de zittende Saul uit. Wanneer we afgunstig zijn, hebben we het gevoel het onderspit te delven. Als we menen boven de ander te staan, ontstaat er geen afgunst. Wie zichzelf als belangrijker, geliefder of succesvoller dan de ander ziet, zal misschien hoogmoedig worden, maar niet afgunstig. Saul daarentegen meent dat hij wordt afgetroefd door David, en dat kwelt hem. We zien hetzelfde terug in andere Bijbelverhalen waarin afgunst centraal staat: Kaïn, Rachel, de broers van Jozef, de prostituee die – zoals 1 Koningen 3 vertelt – haar eigen kindje verliest terwijl haar huisgenote wel de blijdschap van het moederschap kent, de broer van de verloren zoon: allemaal hebben ze het gevoel overschaduwd te worden door een ander.  

Vergelijkbaarheid

Dat Saul zich, in de tweede plaats, minderwaardig voelt ten opzichte van David is niet verwonderlijk, want afgunst ervaren we ten opzichte van vergelijkbare anderen. "Pottenbakker tegen pottenbakker", schrijft Aristoteles in zijn analyse van afgunst in de Retorica (1388a16). Hoewel Saul een stuk ouder is dan zijn rivaal, ziet hij David toch als vergelijkbaar met zichzelf. Ze nemen allebei vooraanstaande, leidinggevende posities in. Ze zijn beiden ervaren in het aansturen van een leger én ambitieus op dat vlak. Deze vergelijkbaarheid is een terugkerend thema in Bijbelverhalen over afgunst. Niet voor niets treedt de emotie in bijna al die verhalen op tussen uitgerekend broers en zussen. En de prostituees die zich met het ene, levende kind naar Salomo spoeden, vullen hun leven op vergelijkbare wijze in, delen hetzelfde huis en zijn recentelijk allebei bevallen van een kindje.  

Eigenwaarde

Sauls afgunst ten opzichte van David komt tot ontbranding wanneer hij de mensen hoort zingen: "Saul heeft zijn duizenden verslagen, maar David zijn tienduizenden!" Saul wil geroemd worden. Sterker nog: hij wil de meeste roem ontvangen. (Zo gaat dat met roem.) Het besef dat de mensen David meer lof toezingen dan hem, is onverdraaglijk. Het verwondt zijn gevoel van eigenwaarde. Dat is het derde element van afgunst: de ander heeft iets wat wij niet hebben (roem, bijvoorbeeld), terwijl het voor ons gevoel van eigenwaarde belangrijk is dat wij het zelf bezitten. Voor Kaïns eigenwaarde is het belangrijk door God gezien te worden. Rachel en de anonieme prostituee verbinden hun eigenwaarde aan het moederschap. De broers van Jozef en de broer van de verloren zoon koppelen hun eigenwaarde aan de erkenning door hun vader.

Afgunstige vijandigheid

Het is daarmee duidelijk geworden dat en waarom Saul afgunstig is. Hij lijdt eraan dat David hem overtreft in roem en dat maakt hem bitter en vijandig. De gravure verbeeldt die vijandigheid door middel van Sauls indringende blik en zijn op David gerichte speer. Dat is wat afgunst uiteindelijk met een mens kan doen, laat ook Kaïn zien: het verlangen wekken de ander te doden. Zo extreem is die vijandigheid natuurlijk niet altijd. Vaker zijn we in de greep van fantasieën over hoe we de ander neer kunnen halen. En nogal eens brengen we die fantasieën in de praktijk door te roddelen. Op z’n minst zullen we iets van opluchting ervaren wanneer we vernemen dat de ander met tegenslag te kampen heeft.

Afgunstige zelfkwelling

Wanneer het gaat over de impact van afgunst op het menselijk bestaan, gaat het doorgaans vooral over deze vijandigheid. Zo beschouwd heeft onze afgunst vooral impact op de ander. In de Bijbel treffen we echter ook een andere gedachte aan, namelijk de impact van afgunst op onszelf. Spreuken 14:30 zegt het zo: "Een tevreden geest geeft een goede gezondheid, jaloezie knaagt aan je botten." Afgunst (daarover gaat het in deze tekst, niet over jaloezie) knaagt aan ons. Wie afgunstig is, kwelt zichzelf. We moeten dat, denk ik, zo begrijpen: wanneer de mensen David roemen, ziet Saul zichzelf ineens als gebrekkig. Hij krijgt een afkeer van zichzelf. Hij verdraagt het niet iemand te zijn die in roem overtroffen wordt door een ander. 

(Tekst gaat door onder de afbeelding.)

Kunstenaars hebben in de loop der eeuwen gezocht naar manieren om de zelfkwelling die in afgunst schuilgaat te verbeelden. Enkele van de vroegste afbeeldingen van afgunst laten figuren zien die zichzelf wurgen, maar in de loop van de tijd is die beeldtaal vervangen voor een andere. De afgebeelde gravure van Hieronymus Wierix (1553-1619) is hiervan een goed voorbeeld. In een beeld bij de eerdergenoemde tekst uit Spreuken laat hij zien dat we, wanneer we afgunstig zijn, ons eigen hart verslinden.  

Conclusie

Afgunst is een veel voorkomende en ingrijpende emotie. In de Bijbel zien we dat terug. De emotie speelt een rol in nogal veel verhalen (ik heb hier slechts een aantal voorbeelden besproken). De Bijbel laat bovendien zien hoe vernietigend ze kan zijn; niet slechts voor anderen, maar ook voor onszelf.