Navalny’s omgang met de Bijbel: waarachtig en met een dosis humor

Voor velen kwam het als een verrassing, maar toch was het eigenlijk al sinds februari 2021 bekend: Ruslands bekendste oppositieleider en Poetin-criticus, Alexei Navalny, was een gelovig mens. Op 16 februari jl. vond hij de dood onder nog onopgehelderde omstandigheden in het beruchte strafkamp IK-3 nabij de poolcirkel. Er verschenen veel nabeschouwingen over het leven en de betekenis van de charismatische Navalny. Diverse media, ook in Nederland, brachten dit aspect van het religieus zijn nadrukkelijk naar voren. Soms werd er een verband gelegd met een ‘bekering’ na het overleven van de moordaanslag met novitsjok. In werkelijkheid speelde religie al veel langer een rol in Navalny’s leven. Welke rol dat was, en wat we daarvan uit beschikbare bronnen kunnen weten, wil ik in deze blog belichten. Met name zal ik daarbij ingaan op de plaats en betekenis die de Bijbel voor hem had. Hoe ging hij als Orthodox gelovige om met de Bijbel en met bijbelteksten?

Militant atheïst

Alexei Anatolyevich Navalny werd geboren in 1976 in de Sovjet-Unie, in Obninsk, honderd kilometer ten zuidwesten van Moskou. Van vaders kant was hij van Oekraïense afkomst. Als kind bracht hij de zomers door bij zijn grootmoeder in Oekraïne. Het was zijn grootmoeder die hem liet dopen in de Russisch-Orthodoxe kerk, de enige toegestane orthodoxe kerk in de Sovjet-Unie. Ouders hadden een beroepsleven en andere belangen die ze op het spel zetten als ze zich inlieten met de kerk. Gepensioneerde vrouwen liepen dat risico niet. Deze dappere baboesjka’s hielden de parochies overeind in de Sovjettijd.

Hij kreeg verder geen religieuze opvoeding. Hij noemt zichzelf terugkijkend zelfs ‘een militante atheïst.’ Dat verandert als zijn eerste kind, dochter Daria, geboren wordt. Navalny is dan 25 jaar. De grenservaring van vader-worden zet hem op het spoor van religie. In diezelfde tijd begon ook zijn actieve politieke leven. Hij sloot zich aan bij oppositiepartij Yabloko en werd verkozen in de leiding van die partij in Moskou. Tijdens zijn hele politieke leven heeft Navalny zich zodoende geïdentificeerd als een religieus persoon. De nadruk lag op morele, culturele en rituele aspecten. In het christendom vindt hij een ‘onderscheidend ethos en een zeker ascetisme.’ Zo houdt hij zich aan de Vasten voor Pasen. Ook spreekt het hem aan deel te zijn van iets groots en universeels. Een kerk bezoekt hij zelden.

Hoewel hij de morele houding vanuit geloof benadrukt, wil hij er geen politieke munt uitslaan. Het zou belachelijk zijn, zegt hij. Geloof is een persoonlijke bron van inspiratie die niet vermengd moet worden met een politieke ideologie of beweging. Van hoe geloof geïnstrumentaliseerd wordt door politieke macht ziet hij het voorbeeld in de Russische-Orthodoxe kerk.

Bijbel en Koran

Spiritualiteit en de Bijbel komen bij Navalny publiekelijk in beeld als hij, na zijn terugkeer naar Rusland in januari 2021, onmiddellijk gevangen wordt gezet. Tussen de moordaanslag en het besluit terug te keren naar Rusland moet hij het standpunt dat hij zijn privé-overtuiging wilde scheiden van zijn politieke activiteiten hebben heroverwogen. Voor de rechtbank spreekt hij daarna al spoedig openlijk over zijn religieuze beweegredenen en legt een link met politieke doelen.

Wat zegt hij in dit verband over de Bijbel? Hoe gaat hij concreet om met de Bijbel?

In gevangenschap is hem niet veel meer toegestaan dan te lezen en brieven te schrijven. In de isolatie-strafcel, genaamd SHIZO, waarin hij telkens weer geplaatst wordt wegens kleine overtredingen van het gevangenisreglement, mag er slechts één boek zijn en maximaal 35 minuten per dag om brieven te schrijven. Navalny komt ertegen in verzet. In januari, een maand voor zijn dood, spant hij een rechtszaak aan tegen deze bepaling. Hij komt op voor zijn religieuze recht als orthodox christen om een Nieuwe Testament en een Psalter te hebben, naast andere boeken en niet in plaats van een ander boek. In zijn toespraak voor de rechtbank in januari 2024 bepleit hij dit religieuze recht tevens voor de moslims in de strafkolonie, en dat zijn er veel. Ze moeten de Koran kunnen lezen, en daarnaast ook andere boeken. Hij brengt het als een principe: gelovigen hebben hun heilige boek nodig. Dat is een fundamentele behoefte en een grondrecht.

De Bijbel was voor Navalny, kortom, een basisbehoefte in gevangenschap. En de Bijbel was voor hem het NT en het Psalter. Dat is de Schrift zoals ze in de goddelijke liturgie van de orthodoxe kerken een plaats gevonden heeft. Het Heilige Psalter van de Russisch-Orthodoxe kerk bevat naast het boek Psalmen uit de Septuagintavertaling o.a. cantica en gebeden, en een orde voor de psalmlezing. Hij leek gehecht te zijn aan dagelijks bijbellezen. En soms was er gewoon niets anders beschikbaar. Vanuit de isoleercel, 31 maart 2021: ‘Wie ligt er in een anti-scheurkleed, kaal, met een bril op bed met een Bijbel in zijn handen? Dat ben ik. Met de Bijbel, want dat is het enige boek dat ik kon krijgen in drie weken.’

‘Hardware’ van geloof

Navalny was niet theologisch geschoold. Hij was retorisch en analytisch uiterst begaafd, hij had interesse en voerde gesprekken met een enkele priester tijdens gevangenschap, maar zijn kennis van de inhoudelijke aspecten, de ‘hardware’ van geloof, kerk, liturgie en Bijbel, schoot naar eigen zeggen behoorlijk tekort. We moeten zijn uitspraken niet langs een theologische, dogmatische of exegetische meetlat leggen. Ook kennen we zijn visie alleen uit enkele publieke uitingen, en die zijn uit de aard der zaak situatiegebonden en fragmentarisch. We moeten daarom voorzichtig zijn met het trekken van algemene conclusies, maar kunnen met dit noodzakelijke voorbehoud wel enkele dingen aanstippen.

Innerlijke vrijheid

Voor de rechtbank in februari 2021 spreekt hij in zijn laatste woord over hoe het christelijk geloof alles veel ‘gemakkelijker’ voor hem maakt. Hij piekert minder en heeft minder dilemma’s in zijn leven ‘omdat er een boek is dat min of meer precies beschrijft wat ik in welke situatie moet doen.’ Die weerloze uitspraak kan gemakkelijk uitgelegd worden als: zie je wel, Navalny heeft de Bijbel gevonden als boek dat rechtstreeks de regels voor je leven geeft. Alsof hij er een legalistische, fundamentalistische bijbelopvatting op nahoudt. Ook zijn spreken over het gebod van Jezus als een ‘instructie’ kan die indruk versterken.

Als je kijkt naar het verband waarin hij deze uitspraken doet, blijkt het allesbehalve legalistisch te zijn. Navalny benadrukt hoe hij juist een innerlijke vrijheid en rust gevonden heeft door te leven met de woorden van Jezus, met name in de Bergrede.

De sleuteltekst voor Navalny is Matteüs 5:6 ‘Gelukkig wie hongeren en dorsten naar gerechtigheid want zij zullen verzadigd worden.’ Bijzonder dat hij het een ‘gebod’ en een ‘instructie’ noemt terwijl het een zaligspreking is. Hij heeft er, zo duid ik het, een existentiële waarheid in gevonden. In zijn eigen levensgang ervaart hij, tot in de strafkolonie toe, dat dit onomstotelijk waar is, als een levensprincipe dat niet door uiterlijke omstandigheden of tegenslagen aangetast en onderuitgehaald kan worden. Nu al ervaart hij ‘een soort voldoening omdat ik in een moeilijke tijd heb gedaan wat de geboden me zeiden.’ Gebod mag hier gehoord worden als ‘Gebot der Stunde’, dat wat nu dringend te doen is, het existentieel engagement dat hier en nu gevraagd wordt. De belangrijkste grondwoorden zijn dan waarheid en gerechtigheid. Zo legt hij de zaligspreking uit: ‘Zonder toeters en bellen staat hier: er schuilt kracht in gerechtigheid. Wie de waarheid en gerechtigheid achter zich heeft, zal winnen.’ Ook een verband met ervaren van gemeenschap wordt gesuggereerd, als Navalny verwijst naar eenzaamheid als doel van het gevangenisregime. Die eenzaamheid komt hij te boven omdat hij voldoening ervaart in de weg van gerechtigheid. Het kan betekenen vriendelijk te blijven tegen de cipiers die niet met hem mogen praten.

Als hij deze zaligspreking ‘momenteel het belangrijkste politieke idee in Rusland’ noemt, zou het worden misverstaan als je hierin een christelijk politiek programma ziet. Ik denk eerder dat Navalny onderstreept hoe de strijd om waarheid, gerechtigheid, vrijheid en geluk (‘Rusland zal gelukkig zijn!’) in het Rusland onder Poetin een geestelijke, religieuze dimensie heeft en dat de strijd onvermijdelijk tot in die diepte moet worden gevoerd, met inzet van heel je leven.

Opstanding

Onder de evangelieverhalen, hoe kan het anders voor een orthodox gelovige, springt het Paasverhaal er voor hem uit. Via de social media deelt hij vanuit gevangenschap de Paasgroet aan zijn volgers, zowel ‘gelovigen (dat ben ik), ongelovigen (dat was ik) als militante atheïsten (dat was ik ook)’: Christus is opgestaan! Hij schrijft, opnieuw vanuit de SHIZO strafcel, hoe hij lang gewacht heeft op Pasen en hoe zwaar hem de Vastentijd viel (de portie eten in de strafcel was minimaal). Op deze voor hem belangrijkste dag van het jaar herinnert hij eraan dat we niet moeten wanhopen, dat de dag zal komen waarop het kwaad zal zijn overwonnen ‘en mensen met een grijns zullen zeggen: “Welnu, dood, waar is je prikkel, hel waar is je overwinning?”’ (1 Kor 15:55).

Verbinding en verzet

De grijns was bij Navalny zelf nu al niet weg. Zwarte humor is te vinden in de briefwisseling tussen Navalny en de joodse Sovjetdissident Natan Sharansky, woonachtig in Jeruzalem. Navalny las in de cel diens boek Fear no Evil (oorspr. 1986), een autobiografisch verslag van tien jaren in de Sovjet Gulag. Sharansky verbleef in hetzelfde strafkamp IK-6 als waar Navalny op het laatst zat. Navalny schrijft hem dat er op diens ‘alma mater’ niet veel veranderd is. Tradities worden in ere gehouden. Vrijdag werd hij vrijgelaten uit de strafcel en op maandag verdween hij er alweer in voor 15 dagen. ‘Alles volgens Prediker: Wat is geweest, zal er weer zijn.’ (Pred 1:9) Maar ook, ‘waar anders de Heilige Week [voor Pasen] in door te brengen dan in de SHIZO!’ (11 april 2023).

Wat de beide dissidenten verbindt is het ‘virus van de vrijheid’ en de overtuiging van instaan voor menselijke waardigheid. Niemand kan je vernederen, je kunt alleen jezelf vernederen. Sharansky schrijft over de ‘wet van de universele zwaartekracht van zielen’: ‘Door als vrij persoon in de gevangenis te blijven, beïnvloed jij, Aleksei, de zielen van miljoenen mensen over de hele wereld.’ Dit lijkt een invulling te geven aan hoe Navalny ondanks het perverse doel van het gevangenisregime gemeenschap bleef ervaren. Verbondenheid met voorop zijn gezin en ouders (de ‘voor Poetin onneembare vesting’, zoals Laura Starink zo prachtig omschreef in Raam op Rusland) en daarna met de vele zielsverwanten elders, de mensen die de hoop op een vrij en gelukkig Rusland nog steeds niet hebben opgegeven.

Alexei Navalny kan geschaard worden onder de rangen van vooraanstaande Russische dissidenten die in de kracht van doorleefd, nederig, onpretentieus geloof volhielden en zich niet hebben gebogen voor een terreurregime. Zijn verwijzing naar een religieus ethos als motivatie voor verzet en bron van volharding plaatst hem in de lijn van Alexander Solzhenitsyn, Joseph Brodsky, Josyf Slipyj, Natan Sharansky, Maria Alyokhina van Pussy Riot, – en vele anderen die zijn geweest en nog zullen komen.

Foto's: Bogomolov.PL (headerbeeld CC BY-SA 3.0 DEED), Evgeny Feldman, CC BY-SA 4.0, via Wikimedia Commons