Het evangelie volgens Markus: tussen vergetelheid en eerherstel

Het oudste evangelie

De geschiedenis is Markus niet altijd gunstig gezind geweest. Vanaf het moment dat dit evangelie samen met de andere (Matteüs, Lukas en Johannes) werd gelezen gold het vooral als een soort uittreksel van Mattheüs, en ook nog eens geschreven in een matige, volkse stijl, door iemand die het Grieks niet zo goed beheerste. Rehabilitatie kwam er pas in de negentiende eeuw, toen de wetenschap vaststelde dat Markus juist ouder is dan Mattheüs en de anderen. Sterker nog: Markus kreeg een sleutelpositie in het onderzoek naar de verhoudingen tussen de evangeliën, want het bleek dat Lukas en Matteüs allebei voor hun eigen werk gebruik hadden gemaakt van Markus.

Aan de ene kant kon je nu dankzij de vergelijking met Markus veel scherper zien waar Matteüs en Lukas hun eigen accenten hadden gelegd. Je kon woord voor woord, passage voor passage, nagaan hoe ze het materiaal van Markus naar hun eigen hand hadden gezet.

Opzoek naar de historische Jezus

Aan de andere kant werd Markus als het oudste evangelie ook extra belangrijk in het onderzoek naar de historische Jezus. In hun enthousiasme dachten veel onderzoekers zelfs dat we met Markus’ minder gepolijste versie van Jezus’ openbare optreden bijna directe toegang tot Jezus hadden zoals hij echt was geweest.

Bij nader inzien bleek dat laatste een beetje tegen te vallen. Het evangelie is geen grabbelton van ruw materiaal, maar wel degelijk een biografie, met een schrijver die eigen accenten en thema’s aanbracht. Er zit denkwerk en verwerking achter.

Deze teleurstelling – onderzoek naar de historische Jezus blijft uiterst lastig – had ook een keerzijde. Je zou dit de tweede rehabilitatie van Markus kunnen noemen: in plaats van onnadenkende doorgever van verhalen en andere brokstukken werd hij een schrijver, een schilder, een componist, en wel de eerste van wie een biografie van Jezus is overgeleverd.

Ook de zo eenvoudige taal van Markus was aan enig eerherstel toe: hoe eenvoudig het ook is, het is effectief en toegesneden op de lezers van toen, met krachtige beelden, levendige details en vaart.

Het gaat je ook pas opvallen als de evangeliën los van elkaar leest: de Jezus van Markus is een stuk emotioneler dan die van de andere evangelisten. Hij is er verdrietig, boos, eenzaam, enthousiast, vol medelijden, enzovoort. En Matteüs en Lukas hebben hiervan heel wat weggelaten. Hun stond het kennelijk minder aan, zo’n al te menselijke Jezus, maar gelukkig hebben we Markus nog.

En geloof dus niet de Da-Vinci-Code-achtige complottheorieën die zeggen dat de vier bijbelse evangeliën er in de vierde eeuw door de bisschoppen met hulp van de Romeinse keizer zijn doorgedrukt ten koste van talloze andere, en wel om een niet-menselijke en juist goddelijke Jezus te promoten. Wie het evangelie naar Markus leest, en ook de andere drie, zelfs dat naar Johannes, stelt gemakkelijk vast dat Jezus daarin volop menselijk is. En zo aan het einde van de tweede eeuw had zich allang uitgekristalliseerd dat de kerk het zou houden bij de vier evangeliën die nu in elke bijbel staan, gewoon op grond van de kerkelijke praktijk, zonder machtswoord van welke kerkelijke en wereldlijke instantie ook.

Messiasgeheim

Men kreeg ook beter oog voor een opvallend kenmerk van Markus, dat in het onderzoek bekend als het ‘messiasgeheim’. Er iets namelijk iets vreemds aan de hand met Jezus’ identiteit als messias (het Aramese woord voor ‘gezalfde’, in het Grieks weergegeven als ‘christos’). Voor de schrijver en de lezers is vanaf de allereerste zin duidelijk dat Jezus de messias is, maar het verhaal zelf lijkt met dit gegeven een wonderlijk spel te spelen. Voortdurend verbiedt Jezus mensen – en demonen – te vertellen wie hij werkelijk is, en voortdurend begrijpen de leerlingen niets van wat er allemaal gebeurt. De onderzoekers zijn het nog altijd niet met elkaar eens wat Markus hier allemaal voor boodschap mee heeft. Ik denk dat in elk geval twee factoren een rol spelen. Ten eerste moet het werkelijk de ervaring van de vroege Jezusbeweging zijn geweest dat ze pas achteraf, terugkijkend, veel dingen uit het leven van Jezus konden duiden. Het belangrijkste element daarvan is dan wel dat Jezus een voor een messias wel heel onverwachte en pijnlijke weg ging: eerloos, machteloos, en lijdend. Ten tweede zijn er altijd de lezers van het evangelie: ook al begrijpen de leerlingen er niets van, en verbiedt Jezus iedereen om zijn identiteit bekend te maken, de lezers worden erin meegenomen, en weten en begrijpen het allemaal – als het goed is – wel.

En dan is er nog het vreemde slot: Markus eindigt met de vrouwen die wegvluchten van het graf en niemand iets vertelden omdat ze bang waren. (Gelukkig geeft NBV21 in dit opzicht de zaken in vergelijking met de oude NBV correct weer.) Heeft Markus zijn werk niet af kunnen maken? Is er een bladzijde zoekgeraakt? Het kan, maar waarschijnlijker is dat we met een bewust schokeffect te maken hebben, alsof hij tegen de lezers wil zeggen: zo kun je reageren als ze je vertellen dat Jezus is opgestaan, inderdaad, maar hoe reageren jullie zelf?