Poerim en Poetin

Ingenieus verhaal met complex plot

In het boek Ester is Haman een minister die de Joden in de stad Sjoesjan wil uitroeien. Hij doet dat door de plaatselijke koning, Achasjverosj, ervan te overtuigen dat de Joden een gevaar vormen voor zijn gezag. 

Er is een bepaald volk dat over alle provincies van uw rijk verspreid leeft en te midden van de andere volken zijn eigen leven leidt. Hun wetten verschillen van die van alle andere volken en aan de wetten van de koning houden ze zich niet. De koning is er niet bij gebaat hen ongemoeid te laten. (Ester 3:8)

De directe aanleiding van Hamans wrok tegen de Joden is dat één bepaalde Jood, de poortwachter Mordechai, niet voor hem wil buigen. Mordechai is echter de voogd van de nieuwe koningin, Ester. Dat laatste is niet bekend bij Haman en wellicht ook niet bij de koning. Deze laatste is overigens geen sterke figuur. Hij laat zich herhaaldelijk de les lezen door zijn onderdanen: eerst laat hij zich zonder verzet overtuigen om zijn eerste vrouw, Vasjti, weg te sturen. De koning krijgt daar echter meteen spijt van. Daarna luistert hij zonder enig verzet en kritische vragen naar het advies van Haman om de Joden, en dus uiteindelijk ook zijn tweede vrouw Ester, te doden. U begrijpt het al, dit is een ingenieus verhaal met een complex plot. En het loopt goed af, tenminste voor de Joden: uiteindelijk hangt Haman in plaats van Mordechai aan een paal, en mogen de Joden hun vijanden uitmoorden in plaats van omgekeerd. 

Tragikomedie 

Hoe tragisch het verhaal ook is, het heeft iets van een komedie. Een tragikomedie dus. Zo wordt het in de Joodse traditie ook beleefd. Met Poerim wordt het verhaal nagespeeld in een zogenaamd Purimshpil (Jiddish voor Poerimspel). De acteurs verkleden zich als de personages van het verhaal: Ester, Mordechai, Achasjverosj, Haman, Vasjti, en zo nodig nog wat eunuchen en raadslieden. Het spel is komisch, de kostuums zijn overdreven, en de drank vloeit welig want met Poerim, zo luidt de regel, moet je zo dronken zijn dat je het verschil tussen Haman en Mordechai niet meer ziet. Vorig jaar ging de Poerimblog over deze en andere omkeringen in het boek Ester.

Overwinning van het goede op het kwade?

De meeste bijbelcommentaren behandelen het boek Ester als een fictief verhaal, niet als een historisch verslag. Het is gesitueerd in de Perzische tijd, met bekende Perzische plaatsnamen en eigennamen. Misschien is het ook wel in die tijd geschreven, hoewel vele bijbelwetenschappers pleiten voor een datering in de daarop volgende Hellenistische tijd. Maar zelfs als het uit de Perzische tijd zou stammen, dan is het daarom nog geen historisch verslag. Het is een verhaal met een boodschap die verder reikt dan de eigen tijd. Een boodschap van overwinning van het goede op het kwade. 

In de blog van vorig jaar is uitgelegd hoe het verhaal is opgebouwd als een kunstige compositie. De geschiedenis laat zich meestal niet vatten in zo’n mooi schema. En de geschiedenis is meestal ook niet helemaal zwart-wit. Over de “goedheid” van het slot valt bovendien te twisten. Inderdaad, de overwinnaars beleven grote vreugde en delen zelf pakketjes met eten uit aan hun vrienden én aan de armen (Ester 9:22). Dat laatste is nog steeds een gebruik met Poerim. Die vreugde en vrijgevigheid werden echter voorafgegaan door het zaaien van dood en verderf. Onder de vijanden van de Joden in Sjoesjan bevonden zich vast ook kinderen en andere onschuldige burgers.

Poetin als Haman: hoop of excuus? 

Als je dit jaar (net als vorig jaar helaas) op internet gaat zoeken op de combinatie 'Purim' en 'Putin' (liefst in het Engels), dan vind je heel wat hits op Joodse sites zoals The Forward, The Times of Israel of The Jewish Journal. Steevast wordt de huidige tiran geïdentificeerd met Haman. In 2006 gebeurde hetzelfde met Sadam Hoessein. En in 1940 ongetwijfeld met Hitler – niet op internet dan, maar in de (clandestiene) pers en in de preken in de synagogen. Wellicht getuigt dit bijbelgebruik van het besef dat de geschiedenis zich (helaas) herhaalt. Ten goede en ten kwade: ook nu zal het goede zegevieren. Bijbelverhalen worden op die manier actueel en blijven troosten en inspireren. Soldaten en burgers in Oekraïne kunnen er bijvoorbeeld hoop en moed uit putten. 

Er zit echter ook een gevaarlijke kant aan. Ook een bijbelverhaal kan een grond – of excuus –  bieden om blind wraak te nemen en te moorden. Dan wordt de geschiedenis pas echt een vicieuze cirkel. Niet elke Rus is een Poetin. En niet elke Jood is een Ester of een Mordechai. Elke Oekraïner ook niet overigens.

Open vraag 

Disclaimer: Ik zag gisteren op het journaal een Oekraïense soldaat in wiens loopgraaf plots tien Russen opdoken, kennelijk niet of slecht bewapend. Hij had ze gevangen kunnen nemen, zei hij, maar hij doodde ze alle tien – tien, net als de tien zonen van Haman –, uit wraak voor wat er met zijn landgenoten en strijdmakkers was gebeurd. Menselijk en begrijpelijk, maar is daar iemand mee geholpen? Ik laat de vraag open om over na te denken. Ik realiseer me dat het gemakkelijk schrijven is vanuit mijn comfortabele stoel. Ik zou sowieso volkomen ongeschikt zijn als soldaat.

Foto's: www.kremlin.ru, Jewish Telegraph