Wie werden onrein door Jezus' geboorte?

Andere Griekse tekst

Het verschil zit als zo vaak in de gebruikte Griekse grondtekst. De Statenvertaling volgt een tekst die bij ‘reiniging’ het persoonlijk voornaamwoord ‘van haar’ heeft, terwijl NBV21 net als alle andere moderne vertalingen berust op een tekst met het meervoud ‘van hen’. Dit laatste is zonder twijfel de juiste tekst, maar er blijven wel een paar vragen bestaan. Waar komt immers de keuze voor ‘haar reiniging’ in de Statenvertaling vandaan? En welke betekenis heeft de tekst als je het meervoud ‘hun reiniging’ leest?

Bewuste wijziging

De Statenvertalers hebben in hun keuze willens en wetens de edities van de Geneefse reformator Theodorus Beza gevolgd. Deze kende de tekst met het meervoud, en hoewel hij ook wist dat dat de normale tekst was, besloot hij in te grijpen, vooral omdat hij anders een tegenstrijdigheid in de bijbel zou moeten toegeven. In zijn eigen woorden:

‘De meeste handschriften hebben “van hen”, … maar ik zie niet hoe dat kan kloppen, want de reinigingswet betreft alleen de moeder.’

Beza verwees hierbij naar Leviticus 12, waar inderdaad alleen sprake is van onreinheid van de moeder na de bevalling. Hij voegde er nog aan toe:

‘Waarschijnlijk is de ware tekst gecorrumpeerd door mensen die afbreuk wilden doen aan de heiligheid van Maria.’

Alleen Maria gereinigd?

Beza kon zich hierbij wel op een eerdere editie beroepen, namelijk de beroemde Complutensische Polyglot, die in 1520 op de markt kwam. Het Nieuwe Testament van die editie was gedrukt in het Grieks en in het Latijn. In de Griekse kolom had die editie ook al ‘van haar’. Er is echter geen enkel Grieks handschrift met dit enkelvoud hier – en er zijn er inmiddels zo’n tweeduizend bekend die dit verhaal bevatten. Het meest waarschijnlijk is daarom dat de tekstbezorgers van die editie ook al hadden ingegrepen. Daarbij heeft een toevallige dubbelzinnigheid in de Latijnse tekst ook nog een rol gespeeld. Die vertaling heeft hier namelijk ‘eius’, een persoonlijk voornaamwoord dat zowel ‘van hem’ als ‘van haar’ kan betekenen.

Nu zijn er wel een paar Griekse handschriften die ‘van hem’ hebben, en daar zal dat Latijnse voornaamwoord wel als vertaling van bedoeld zijn. Maar wie alleen het Latijn leest, kan dus ook denken dat het om de reiniging van Maria moet gaan. De Complutensische geleerden zullen hebben gedacht dat er een foutje in de Griekse tekst zat (waarschijnlijk kenden ze alleen de vorm ‘van hen’), temeer daar de Katholieke traditie een belangrijk feest kent, namelijk dat van de ‘purificatio beatae Mariae virginis’ (‘de reiniging van de zalige maagd Maria’).

Kort gezegd: het enkelvoud ‘van haar’ is ingevoerd in de zestiende eeuw, tegen alle Griekse handschriften in, in verband met de kerkelijke traditie, dankzij een dubbelzinnigheid in het Latijn, en met het doel een tegenstrijdigheid in de tekst weg te nemen. Zo werd het van ‘hun reiniging’ begrijpelijk maar ten onrechte ‘haar reiniging’. Beza zelf vertaalde nog directer: ‘Maria’s reiniging’, om geen enkel misverstand te laten bestaan.

Foutje van Lucas?

Maar wat als we de tekst met ‘hun reiniging’ volgen? Dan zijn er, zoals vaker, een aantal mogelijkheden. De eerste is wel om ronduit toe te geven dat Lucas een beetje slordig was. Hij verwijst naar de wet van Mozes, en vindt het belangrijk dat Jozef en Maria zich aan de wet houden, maar hij is kennelijk niet goed op de hoogte van de voorschriften. Veel uitleggers kiezen voor deze mogelijkheid, soms ook met de opmerking dat Lucas zich om de details niet zo bekommerd zal hebben, zoals hij ook ‘reiniging’ en ‘presentatie’ in elkaar schuift. De moeite die geleerden als Beza hadden met mogelijke tegenstrijdigheden wordt tegenwoordig ook veel minder gevoeld. Sommige uitleggers zien in de slordigheid bovendien een aanwijzing dat Lucas een niet-Jood was.

Jezus of Jozef

Interessant genoeg is er ook een enkele onderzoeker die een totaal andere kant op gaat. Ook al gaat de wetstekst uit Leviticus alleen over de kraamvrouw, het is goed denkbaar dat het kind ook in de onreinheid deelt. De woorden ‘hun reiniging’ slaan dan op de reiniging van moeder Maria en kind Jezus, en laten zien dat Lucas zijn personages volgens goed-Joodse mogelijkheden voor de zekerheid een stapje verder laat gaan dan de wet voorschrijft. Als dit klopt vervalt natuurlijk ook indruk dat Lucas als niet-Jood niet zo goed op de hoogte was.

Wie echter de tekst nog eens leest zal toch de indruk krijgen dat ‘hun reiniging’ niet op Maria en Jezus betrekking heeft, maar op Maria en Jozef: ‘Toen hun reiniging was afgerond brachten ze [Maria en Jozef] hem [Jezus] naar Jeruzalem.’ Dit betekent dat de mogelijkheid dat Lucas niet nauwkeurig is toch het waarschijnlijkst blijft. En ook het aantrekkelijkst: zo wint de verhalenverteller het van de schoolmeester.