Advent met Maria

Oudtestamentische sfeer

In het eerste hoofdstuk van zijn evangelie schildert Lukas met kleuren van een oudtestamentisch palet. Zonder een op een teksten uit het Oude Testament aan te halen speelt hij met bekende motieven. Bij het portret van de kinderloze oudere vrouw Elizabeth schemeren de aartsmoeders van Israël erdoorheen. De situering van de priester Zacharias bij het heiligdom doet denken aan het begin van de boeken Samuël, aan Eli. En Maria is min of meer de nieuwtestamentische Hanna, van wie ze afgekeken lijkt te zijn. Je hoort in de aankondiging van de engel dat zij een zoon zal ontvangen, de echo van de geboorte-aankondiging van Simson. Lukas brengt zijn lezer in een echt oudtestamentische sfeer.

Contrast

In Lukas 1 vormen Zacharias en Maria een contrast. Terwijl hij alle zeven vinkjes van die tijd aantikt, geldt dat van haar zeker niet. Zacharias heeft alle privileges die Maria mist. Hij is man, en volgens de normen van toen telde je dan meer mee dan als vrouw. Hij is oud, terwijl Maria jong is. Zacharias bevindt zich in Jeruzalem, niet in de periferie, zoals Maria in het noordelijke Nazareth - een soort Nergenshuizen in behoorlijk heidens gebied. Bovendien is Zacharias priester en krijgt hij een boodschap op de bijzonderste dag van zijn leven: maar eenmaal mocht je het reukoffer bedienen - en dit is zijn dag. Als er iemand is die kan geloven en als er een moment is waarop hij kan geloven, dan Zacharias in de tempel.

Maar hij kan het niet geloven. Dat zijn vrouw Elisabeth een zoon het leven zal geven: het wil er bij hem niet in. Als we bedenken dat een priester maar tot zijn vijftigste diende (dat was nog eens een pensioenregeling!) en de vrouw vaak behoorlijk jonger was dan de man, lijkt een zwangerschap toch niet helemaal uitgesloten. Maar Zacharias kan er niet bij.

Daartegenover staat Maria. Zij gelooft wél. Terwijl Zacharias iets onwaarschijnlijks te horen kreeg, ontvangt zij een volstrekt onmogelijke boodschap. Zwanger worden zonder dat er een man aan te pas komt: zo gaan die dingen niet. Maar eenvoudig en toch krachtig gelooft ze: "De Heer wil ik dienen: laat er met mij gebeuren wat u hebt gezegd." (Luk. 1:38). Hoewel sommige protestanten nogal afstand houden van Maria, belijdt ze haar geloof loepzuiver protestants: laat aan mij gebeuren volgens uw Woord. Het Woord moet het doen en doet het.

Inspirerend krachtig

Zo is Maria voor mij een inspirerend voorbeeld van geloofsvertrouwen. De meeste theologen lijken gemiddeld meer op Zacharias dan op Maria, al komen er gelukkig steeds meer theologen die minder 'vinkjes' scoren. Maar de gemiddelde westerling past qua mentaliteit nog steeds beter bij de terughoudende, wat sceptische benadering van Zacharias. Eerst zien, dan geloven - en wonderen gebeuren zo maar niet.

Maria lijkt hopeloos naïef, maar uiteindelijk wordt haar vertrouwen niet beschaamd. De wereld was toen niet minder vol van cynische machtspolitiek dan ze nu is. Nog altijd is de vraag of we het geloofsvertrouwen wagen. Maria kon ook niet alles overzien. Het evangelie dat ze hoorde was letterlijk on-gehoord, volslagen onbekend. Toch gaf ze zich er volgens Lukas zonder slag of stoot aan over. Het is de reden waarom Maarten Luther haar in zijn commentaar op het Magnificat prijst om haar Gelassenheit. Die 'gelatenheid' betekent dat je God God laat zijn, God aan je laat handelen. Luther had dat in de mystieke traditie van Eckhart en Tauler geleerd en vond die gelatenheid in de figuur van Maria terug.

Revolutionair

Naast Maria's gelatenheid is er nog een aspect aan haar adventshouding. Het wordt vaak over het hoofd gezien, maar in haar antwoord aan de engel en in haar lied zit een enorme kracht en een diep verlangen naar een complete vernieuwing van de wereld. Als zij begint te zingen, is het geen liedje over haar baby, maar een politiek geladen protestsong over God die de verhoudingen radicaal verandert. Rijken komen met lege handen te staan, armen ontvangen overvloed, machtigen worden van hun tronen gestoten en nederigen verhoogd. Dat is stevige taal, die past bij een profetische figuur. Maria is ook onder de profeten. De oude draad van Jesaja en Jeremia wordt opgenomen, de verkondiging dat God wat nieuws en ongedachts gaat doen.

Maria's gelatenheid maakt haar dus bepaald niet krachteloos. Lukas tekent op dat Elisabeth haar 'gezegend onder de vrouwen' noemt (Luc. 1:42). Opnieuw speelt Lukas daar met een oudtestamentisch motief. Twee vrouwen werden eerder zo genoemd. Jaël, de vrouw uit het boek Rechters, die de vijandige legeraanvoerder Sisera in haar tent lokte. Toen hij eenmaal in slaap gewiegd was, jaagde ze een tentpin door zijn hoofd. Debora noemt haar daarom gezegend onder de vrouwen (Ri. 5:24). En Achior noemt Judith in het gelijknamige Bijbelboek zo als hij het hoofd van de vijandige Holofernes ziet dat zij heeft afgehakt (Jud. 14:6). Dat Maria 'gezegend onder de vrouwen' wordt genoemd, betekent dat er koppen gaan rollen. De wereld moet anders zijn dan ze nu is: die overtuiging, die drive, hoort ook bij advent.

Omslag

Het eerste omslagontwerp van mijn boek over Maria toonde een lelieblanke, devote Maria, omhoogkijkend met de handen gevouwen. Maar Maria is krachtiger dan dat. Na een paar aanwijzingen over hoe Maria dan wel is, kwam vormgever Peter Kortleve met een ontwerp dat uiteindelijk de omslag siert. Sommige mensen sprak de omslag zo aan, dat ze mij vroegen of er geen posters van gemaakt kon worden. Een verootmoedigende ervaring voor de auteur: 'mooi boek, maar is het ook zonder tekst te krijgen?' Kortleve maakte er fraaie posters van; iedereen tevreden.

Oekraïne 

Vlak na het uitbreken van de oorlog in Oekraïne benaderde Kortleve mij opnieuw. Hij had een afbeelding gemaakt van Maria in de kleuren van de Oekraïense vlag, geel en blauw. Zijn plan was om daar posters van te laten drukken en die te verkopen ten bate van Oekraïense vluchtelingen. Hoe mooi ik de afbeelding ook vond, ik aarzelde in eerste instantie. Was dit geen oneigenlijke claim? Zeg je met zo'n poster niet eigenlijk dat God aan de kant van het Westen staat? Dan zouden we hetzelfde doen als patriarch Kyrill in Moskou doet: God voor je oorlogskarretje spannen.

Toch werd ik uiteindelijk enthousiast over het posteridee. Wie Maria afbeeldt in Oekraïense kleuren, claimt God helemaal niet voor zijn zaak. Wel laat deze poster zien dat Maria thuis is bij de have-nots, de mensen in schuilkelders en daklozenopvang, de armen en de verdrukten. En dat ze onder al die omstandigheden op God en zijn Woord blijft hopen.