Waarom het verhaal van Judah Ben-Hur op Goede Vrijdag?

Het verhaal van Ben-Hur

Sinds mijn tienerjaren heb ik een zwak voor historische fictie, zeker als het over de oudheid gaat. Vele boeken (Igguldens Emperor, Williams’ Augustus) en films (Troy, 300) heb ik verslonden. Natuurlijk zijn sommige pogingen tot het verbeelden van de oudheid beter geslaagd dan andere. Maar zelfs minder geslaagde pogingen weten mij meestal te boeien. 

Dit was anders bij de zesde verfilming van Ben-Hur, die in Nederland op 25 augustus 2016 in première ging. De hoofdpersoon is Judah Ben-Hur, een Jood afkomstig uit een vooraanstaande familie in Jeruzalem. Het verhaal speelt zich af in Romeins Judea in de eerste helft van de eerste eeuw na Christus. De tijd van Jezus dus, die in het verhaal ook een rol speelt. Ik moest deze film uiteraard zo snel mogelijk zien. Voor iemand met een voorliefde voor historische fictie en Romeins Judea als professionele obsessie waren de voortekenen goed.

Het verhaal draait om de broedertwist tussen Ben-Hur en zijn Romeinse geadopteerde broer Messala. Messala wordt gedwongen te kiezen tussen loyaliteit aan zijn familie of zijn Romeinse wortels. Dit leidt ertoe dat zijn Joodse adoptiefamilie het moet ontgelden en Ben-Hur als galleislaaf wordt verkocht. Nadat Judah Ben-Hur als drenkeling aanspoelt, zint hij op wraak. DIe krijgt hij uiteindelijk door Messala te verslaan in het beroemde wagenrennen. Deze overwinning brengt evenwel niet de voldoening waar Ben-Hur zo naar hunkerde.

De rol van Jezus

Terwijl dit plot zich ontvouwt, is op de achtergrond een belangrijke rol weggelegd voor Jezus. Esther, de slaaf van de familie van Ben-Hur, wordt een volgeling van Jezus, wiens boodschap om genade en vergeving draait. Esther probeert Ben-Hur van deze boodschap te overtuigen, maar haar verstandige woorden zijn aan dovemansoren gericht. Pas in de slotscenes van de film wordt de impact van dit achtergrondverhaal duidelijk. Ben-Hur en Esther zijn getuige van de kruisiging van Jezus. Pas dan weet Ben-Hur Messala te vergeven. Zo wordt hij herenigd met zijn familie én met Messala. 

Aan mijn verwachtingen lag het zeker niet, maar voor het eerst in lange tijd moest ik echt mijn best doen om een film uit te kijken. De aanwezigheid van Morgan Freeman als Sjeik Ilderim was bijvoorbeeld veelbelovend. Misschien waren mijn verwachtingen té hooggespannen? De gecreëerde setting en de visuele effecten waren indrukwekkend genoeg. Maar het plot was te voorspelbaar en te weinig gelaagd. Het bredere publiek deelde mijn kijkervaringen: Ben-Hur werd zeker niet de gehoopte kaskraker.

Inspiratie voor het boek

Ondanks mijn lauwe reactie op de film kon ik het fenomeen “Ben-Hur” niet loslaten. De film is namelijk gebaseerd op de roman Ben-Hur: A Tale of the Christ, geschreven door Lewis Wallace en gepubliceerd in 1880. Wallace diende als generaal tijdens de Amerikaanse burgeroorlog en schopte het daarna tot gouverneur van de staat Nieuw-Mexico. Hij was niet geschoold als historicus, classicus of theoloog, maar uit zijn autobiografie blijkt dat hij naast de Bijbel putte uit allerlei klassieke bronnen. Naast het verhaal van de kruisiging, dat in de roman de climax van het verhaal vormt, gebruikte Wallace bijvoorbeeld de vertelling over de wijzen uit het Oosten (Matteüs 2) als proloog. Thucydides’ Historiën en de Levens van Plutarchus waren eveneens belangrijke bronnen van inspiratie. Via de bibliotheek van zijn vader had Wallace bovendien toegang tot Gibbons monumentale Decline and Fall of the Roman Empire.

Historische wortels? 

Voor Wallace bleek een bezoek aan de Library of Congress in Washington D.C. cruciaal voor het schrijven van zijn roman. in 1873 stuitte hij hier zo goed als zeker op de werken van Flavius Josephus. Naast de geschetste context (Joodse filosofische stromingen, de Zeloten, Pontius Pilatus, Joods-Romeinse relaties), weten we dankzij Josephus’ Joodse Oudheden bijvoorbeeld dat Valerius Gratus, de Romeinse gouverneur van dienst in Ben-Hur, inderdaad gouverneur van Judea was.

Een andere aanwijzing is dat Judah Ben-Hur in het boek wordt neergezet (veel sterker dan in de film uit 2016) als een patriottische Jood met een sterke afkeer van de Romeinen, iemand die van plan is om in opstand te komen tegen Rome. Van opstand komt het niet, maar door het verraad van Messala wordt Judah veroordeeld tot een leven als Romeinse galleislaaf. Drie jaar later redt hij de invloedrijke Romeinse tribuun Quintus Arrius van een schipbreuk. Arrius geeft Judah Ben-Hur zijn vrijheid terug, adopteert hem en geeft hem zijn Romeinse naam. De levensloop van Ben-Hur zoals voorgesteld door Wallace lijkt verdacht veel op Josephus’ schets van zijn eigen leven. Ook Josephus komt uit een welgestelde familie uit Jeruzalem die te maken krijgt met spanningen tussen Joden en Romeinen. Naar eigen zeggen leed hij in zijn jonge jaren als Joodse afgezand schipbreuk onderweg naar Rome. Zowel in De Joodse Oorlog als in Uit mijn leven valt te lezen hoe Josephus gevangene van de Romeinen werd. Later werd hij vrijgelaten en nam hij de naam van zijn Flavische beschermheren aan. Berusten deze biografische parallellen op toeval? Zeer waarschijnlijk niet.

Mijn favoriet: Ben-Hur 1959

De verfilming van 2016 sloeg de plank volledig mis, maar Ben-Hur: A Tale of the Christ was een doorslaand succes. Het boek zou in de VS alle verkooprecords breken en tot 1936 de bestverkochte roman aller tijden blijven. Verwijzingen naar Ben-Hur vulden decennialang de bilboards en reclameadvertenties in tijdschriften. In 1899 ging op Broadway een theaterbewerking in première gebaseerd op het boek van “generaal Lew Wallace”, een stuk dat het binnen en buiten de VS meer dan 30 jaar vol zou houden en 20 miljoen mensen zou bereiken. Ben-Hur werd maar liefst vijf keer verfilmd (1907, 1925, 1959, 2003, 2016). MGMs Ben-Hur uit 1959 was toen deze uitkwam de allerduurste filmproductie ooit. Deze versie sleepte maar liefst 11 Oscars in de wacht, een aantal dat slechts geëvenaard werd door Titanic en Lord of the Rings: The Return of the King. Al met al verwierf Ben-Hur: A Tale of the Christ van Lew Wallace dus een iconische status en het mag met recht ’s werelds eerste literaire kaskraker worden genoemd.

The Passion is een groots spektakel, maar lang niet zo groots als Ben-Hur. Als we het lijdensverhaal op een alternatieve manier tot ons willen laten komen, is het misschien de moeite waard vanavond eens Ben-Hur te lezen of de film te kijken, maar dan liefst de versie uit 1959 en niet die uit 2016!