Jaël en Judith door de lens van de oorlog in Oekraine

Contextueel lezen

Een contextuele lezing van de bijbel is een exegetische methode waarbij persoonlijke ervaringen de lezing van bijbelteksten beïnvloeden. Natuurlijk is dat subjectief, maar geen enkele lezing van de bijbel is volledig neutraal. Elke exegeet heeft haar of zijn eigen vooronderstellingen of verwachtingen bij het lezen van een bijbeltekst. De contextuele bijbelinterpretatie probeert dit niet te verbergen, maar juist te thematiseren. Ze komt er bewust voor uit dat iedereen de bijbel leest vanuit de eigen achtergrond.

Anderzijds gebruikt deze benadering de bijbel ook om met ervaringen van vandaag om te gaan. In deze blog legt Halyna Teslyuk, onze Erasmus+ collega van de Oekraïnse Katholieke Universiteit in Lviv, uit hoe zij in de huidige oorlog de bijbelverhalen over Jaël en Judith leest met haar studenten. Behalve contextueel zijn haar lezingen ook gender-sensitief: er wordt zorgvuldig bekeken waar mannen en waar vrouwen een rol spelen en wat hun specifieke handelwijze is.  Hier volgt de vertaalde blog van Halyna Teslyuk.

Emotionele kennis als een exegetische methode

In het Vrouwenstudieprogramma hier aan de Oekraïense Katholieke Universiteit gebruiken we verhalen over de deelname van vrouwen aan de strijd vandaag als een sleutel voor onze lezing van de bijbelverhalen over vrouwen. Met andere woorden, we zien persoonlijke, emotionele kennis als een legitieme methode van academische bijbelwetenschap naast historisch-kritische analyse. Onze interpretatie is niet bedoeld om de enige ware betekenis van de teksten over te brengen, maar eerder om onze invulling van de boodschap van de teksten weer te geven. We spitsen ons toe op twee bijbelse teksten waarin vrouwen een belangrijke rol spelen, die over Jaël en Judith.

Jaël en Sisera

Jaël (Rechters 4:17-22; 5:6, 24-27) speelt een belangrijke rol in het verhaal van Israëls oorlogen met de Kanaänieten in het boek Rechters. Haar naam wordt genoemd in het verhaal over Debora, de toenmalige vrouwelijke leider (“rechter”) en profeet. Debora profeteerde aan Barak, de Israëlitische generaal, dat de overwinning geen glorie voor hém zal zijn, maar “door de hand van een vrouw” zal komen (Rechters 4:9). En inderdaad wordt de vijandelijke generaal Sisera in de privé-setting van de tent van Jaël door haar gedood met een huishoudelijk apparaat, een tentpin, nadat zij hem eerst met een glas warme melk in slaap had laten vallen.

Judith

Judith is de hoofdrolspeelster in een – volgens de protestantse traditie – apocrief boek van de Bijbel. In de katholieke traditie hoort het bij de deuterocanonieke boeken. Judith is een aantrekkelijke en vrome weduwe. Tijdens het beleg van haar stad komt ze naar voren en vecht de beslissing aan die de - stuk voor stuk mannelijke - magistraten hebben genomen om God te testen (Judith 7:24-27; 8:11-12). Daarop besluit zij zelfstandig het heft in handen te nemen. Ze bidt tot God om het volk te redden door het “bedrog” van haar lippen (9:10). Ze kleedt zich mooi aan en gaat naar het kamp van de vijand. Ze gebruikt allerlei leugens om de vijandelijke leider Holofernes te ontmoeten. De generaal is onder de indruk van haar schoonheid en wijze woorden. Na het banket, als de man dronken is, gebruikt ze zijn eigen zwaard om hem in zijn tent te onthoofden.

De overeenkomsten tussen de verhalen over deze twee vrouwen zijn duidelijk. Het gaat in beide gevallen om een vrouw die met voor haar toegankelijke middelen de vijandelijke legerleider in de val lokt en persoonlijk doodt. Hoogstwaarschijnlijk inspireerde het verhaal van Jaël dat van de latere Judith.

Ongepast vrouwelijk gedrag?

Deze verhalen over vrouwen die een man op eigen houtje uitschakelen zijn vaak choquerend gevonden. Om een voorbeeld te geven: op het Piazza della Signoria in Florence stond ooit een bronzen standbeeld gemaakt door Donatello. Het beeldde Judith af terwijl ze Holofernes onthoofdde. In 1504 werd dit beeld echter verwijderd en vervangen door Michelangelo's David. De toenmalige regering verklaarde: “Judith is een teken van de dood en ongepast op deze plek, omdat ons teken zowel het kruis als de lelie is, en het niet passend is dat een vrouw een man zou doden.” Toch ging het in deze oude verhalen niet om typisch “vrouwelijk” gedrag. De verhalen lieten niet anders zien dan op welke manier men de eer van het volk kon redden.

Judith zelf herinnert in haar  gebed aan de broers van Dina, die ook bedrog gebruikten om wraak te nemen en de eer van de familie te redden (Judith 9:2). Ze gebruikt middelen die toen normaal werden geacht om de eer van haar volk te beschermen. Toch beangstigt het sommige lezers wel dat een vrouw dit doet. Gender-sensitief lezen maakt het mogelijk om Judith en Jaël te plaatsen binnen de culturele context van het eer-en-schaamtesysteem. Judith gebruikt inderdaad haar vrouwelijkheid, maar ook haar spreekvaardigheid en moed.

Oekraïense parallellen

Kan het gedrag van Oekraïense vrouwen in de strijd tegen de Russische agressor ons helpen de verhalen van Jaël en Judith beter te begrijpen? Het leger dat Oekraïne aanvalt heeft geen respect voor de levens van burgers. Dat blijkt wel uit de aanvallen op een kraamkliniek, op vluchtende burgers en op flatgebouwen. Vanuit deze ervaring lezen we de verhalen van  Jaël en Judith als getuigenissen dat je in bepaalde gevallen moet terugvechten om anderen te beschermen. Bij het lezen van de verhalen van Jaël en Judith wordt vaak veel aandacht besteed aan de manier waarop ze hun vrouw-zijn gebruiken om een verandering in een bedreigende situatie teweeg te brengen. Dit ondermijnt naar mijn mening de rol die de vrouwen spelen in deze verhalen. Het wekt de indruk dat hun gedrag uitzonderlijk en eigenlijk ongepast is voor vrouwen.

In de afgelopen drie weken hebben Oekraïense vrouwen hun moed getoond tegenover gewapende Russische soldaten. Ook zij hebben dat (net als Jaël) met huis-tuin-en-keuken middelen gedaan. Zo deed een oude vrouw laxeermiddel in de thee die ze voor Russische soldaten maakte om ze in haar huis te houden, waarna ze Oekraïense soldaten belde. Zoals Jaël Sisera melk gaf, gebruikte deze vrouw thee om de vijand gevangen te nemen. 

Nog een andere vrouw benaderde een Russische soldaat en treiterde hem met de woorden: “Vergeet geen zonnebloempitten in je zak te stoppen, zodat er tenminste nog iets nuttigs van je zal komen als je op ons land wordt neergeschoten.” Ten slotte gingen vrouwen van Konotop de straat op om een colonne Russische tanks tegen te houden en te vervloeken: "Weet je waar je bent? Dit is Konotop. Hier bestaat de helft van de vrouwen uit heksen en als je niet weggaat dan ben je morgen impotent." In beide laatste gevallen gebruikten de vrouwen hun taalvaardigheid. Net als Judith maakten ze gebruik van de list van hun lippen, om de vijand te intimideren.

Dit zijn slechts een paar voorbeelden van burgervrouwen die hun eigen middelen gebruiken om de vijand te bestrijden. In geen van deze verhalen wordt hun vrouw-zijn of gastvrijheid ondermijnd. Als de zaken er zwart-wit voorstaan, zoals nu in Oekraïne, getuigen de acties van zulke vrouwen van moed en dapperheid. De vrouwen maken gebruik van de middelen die ze voorhanden hebben, als burgers en huisvrouwen. De verhalen van Jaël en Judith hebben een vergelijkbare dynamiek: vrouwen gebruiken hun eigen manieren om anderen te beschermen en daar is niets mis mee als het leven van andere mensen van jou afhangt.