Poerim: een feest van omkering

Het verhaal van Ester

Het bijbelboek Ester begint met de beschrijving van een feest. Op dit feest toont koning Ahasveros van Perzië zijn rijkdom en bezit aan al zijn provinciebestuurders. Ahasveros wil ook dat koningin Wasti zich toont, maar dat weigert ze, waarna ze wordt weggestuurd van het hof. De zoektocht naar een nieuwe koningin begint, en uiteindelijk wordt Ester, de pleegdochter van de koninklijke poortwachter Mordechai, koningin. Het boek Ester draait om het conflict tussen Haman, de adviseur van de koning, en de Joodse Mordechai. Dit conflict groeit uit tot een bedreiging voor heel het Joodse volk. Haman bedenkt een plan om alle Joden in het Perzische rijk om te brengen, maar door tussenkomst van Ester slaagt hij daar niet in en uiteindelijk overwint het Joodse volk.

Omkeringen in het bijbelboek Ester

Een van de grappigste scènes in het verder sombere verhaal van Ester is het moment waarop koning Ahasveros Haman vraagt wat er moet gebeuren met de man aan wie de koning eer wil bewijzen. Haman denkt dat hem die eer toekomt dus hij begint met opsommen. Die man aan wie de koning eer wil bewijzen, moet een mooi gewaad krijgen dat van de koning is geweest. Hij moet een paard van de koning krijgen en een koninklijke kroon. Als laatste moet er iemand voor hem uitlopen die het volgende  roept: “dit valt eenieder ten deel aan wie de koning eer wil bewijzen”. (NBV 21, Ester 6:9) Haman is in het volste vertrouwen dat hem die eer toekomt, maar dan draait het om, want het is niet Haman, maar zijn aartsrivaal Mordechai die die eer toekomt volgens de koning. Daarbovenop komt dat Haman wordt aangewezen om voor Mordechai uit te lopen en duidelijk te maken dat Mordechai koninklijke eer toekomt. Eerst liep Mordechai in zak en as, maar nu krijgt hij koninklijke kleding. Maar Haman keert in zak en as naar huis terug.

Er zijn meer van zulke omkeringen in het verhaal te vinden. Zo ondergaat Haman zelf het lot (poer) dat hij voor Mordechai in gedachte had en wordt hij aan de paal gehangen die hij voor Mordechai had bestemd. Aan het eind van het verhaal zijn het niet de Joden die omkomen, maar degene die de Joden haten. De omkering wordt expliciet gemaakt in Ester 9:1 (NBV21): “De dertiende dag van de twaalfde maand, de maand adar, brak aan, de dag waarop het bevel en de wet van de koning zouden worden uitgevoerd, de dag waarop de vijanden van de Joden hen in hun macht hoopten te krijgen. Maar het omgekeerde gebeurde: het waren juist de Joden die hun belagers in hun macht kregen.”

Maar het thema van omkering in het boek Ester gaat verder dan alleen deze momenten in het verhaal. De structuur van het boek Ester bestaat namelijk uit één grote omkering.

Structuur van het verhaal

In het onderstaande schema wordt duidelijk hoe er stap voor stap omkeringen in het verhaal te zien zijn. Deze structuur wordt ook wel een chiastische structuur genoemd. In hoofdstuk 3 bijvoorbeeld wordt Haman verhoogd (D) en de tegenhanger (D’) is te vinden in hoofdstuk 8, waar juist Mordechai wordt verhoogd. Hierboven beschreef ik al dat hoofdstuk 6 bestaat uit een omkering. Bovendien vormt het zelf het kantelpunt van het verhaal.

• A: Beschrijving van de grootheid van Ahasveros (1:1)
  • B: Twee feesten aan het hof (1:1-8)
    • C: De Joodse Ester wordt een Perzische koningin (2:10-20)
      • D: Haman wordt verhoogd (3:1)
        • E: Eerste maaltijd met Ester, Ahasveros en Haman (5:6-8) 
          • F: Haman moet eer bewijzen aan Mordechai (6:1-14)
        • E': Tweede maaltijd met Esther, Ahasveros en Haman (7:1-6)
      • D': Mordechai wordt verhoogd (8:15)
    • C': Perzen gaan zich gedragen als de Joden (8:17)
  • B': Twee Joodse feesten (9:20-32)
• A': Beschrijving van de grootheid van Mordechai (10:1-3)

Omkering in borduurwerk

Op de afbeelding hieronder is deze omkering ook te zien naar aanleiding van het zesde hoofdstuk van Ester. Haman, de rechter figuur, draagt nog rijlaarzen, terwijl Mordechai de eer krijgt om op het koninklijke paard te rijden. Ook de kleren zijn omgewisseld. Mordechai draagt de koninklijke kleren en Haman heeft de kleren van Mordechai aan. De vele details zijn gebaseerd op een Joodse uitleg (midrasj) van het verhaal van Ester.

Omkering bij Poerim

Poerim is een feest als carnaval. Kinderen en volwassenen verkleden zich en vieren feest.  Dit doet men om de redding van het Joodse volk van Haman’s plan te vieren. Daarbij zijn er door de eeuwen heen ook veel gevallen van omkering te vinden. Vaak gaat het dan om een omkering in sociale status. Zo waren er leerlingen die zich tijdens Poerim gingen gedragen als rabbi’s. Door middel van een parodie maakte ze daarbij hun meesters belachelijk. Er waren ook jongeren die op de ereplaatsen van het bestuur van de synagoge gingen zitten en het bestuur moest op de sociaal lagere plaatsen plaatsnemen. Er wordt ook veel gedronken: een spreekwoord luidt dat men tijdens poerim zoveel moet drinken dat men het verschil tussen de uitspraak “gezegend zij Mordechai” en “vervloekt zij Haman” niet meer ziet. Dit moet niet letterlijk worden genomen, maar we vinden hier ook weer de omkering terug.

Het verhaal van Ester nu

De vraag is waarom deze omkeringen zo’n belangrijke plaats hebben in het verhaal van Ester en het feest van Poerim. Deze omkeringen geven hoop op een keren van het tij in de vaak bedreigde situatie voor het Joodse volk. Een feest waarin het omgekeerde gebeurt (Est 9:1), geeft dan hoop op redding. Maar deze hoop geldt niet alleen voor het verleden. Het verhaal van Ester kan steeds weer actueel gemaakt worden. Voor bedreigende situaties toen, maar zeker ook nu. Poerim verschaft een moment van op adem komen. Al is het maar voor een dag. 

Die bedreigende situaties zijn helaas van alle tijden, niet alleen voor het Joodse volk, maar nu bijvoorbeeld ook voor het Oekrainse volk. Het verhaal van Ester en Mordechai laat zien dat vervolgden soms moeten terugslaan en zelf daders worden om hun eigen leven en volk te redden. Dit is precies wat er nu in Oekraine gebeurt. Het gevolg hiervan is een versterkt nationalisme. Dit heeft positieve en negatieve kanten in zich. Een gemeenschappelijke vijand schept een band, maar de eigen groep wordt verheerlijkt ten koste van anderen. Het wij-zij-denken wordt aangewakkerd en de nuance verdwijnt. Het verhaal van Ester laat ons zien dat er hoop op omkering is, maar ook dat we soms in de schoenen van de ander komen te staan en de jas van de ander moeten aantrekken. Als de rollen worden omgedraaid krijgen we oog voor wat ons gedrag met iemand anders doet.