Voltooid leven in de Bijbel

Heeft de Bijbel ons iets te zeggen?

Veel ouderen lijden onder het verval van lichamelijke en geestelijke krachten. Soms lijden ook jongeren onder pijn en ziekte of depressiviteit. Dan kun je menen dat het leven zo geen zin meer heeft. Je kunt dan overwegen het levenseinde naar voren te halen. Het lijden zie ik in mijn allernaaste familie.

In deze blog zullen enkele Bijbelgedeelten de revue passeren. Maar ik moet me beperken; de Bijbel is immers een heel dik boek. Verhalen over suïcide behandel ik hier niet. Suïcide (letterlijk: ‘zelfdoding’) is iets anders dan euthanasie. Ook de visie, dat een arts nu euthanasie kan toepassen uit barmhartigheid (een bijbels begrip!), laat ik liggen.

Het spreekt vanzelf dat de bijbelse verhalen spelen in heel andere tijden en culturen dan de onze. Sommige dingen zijn min of meer gelijk. Denk aan het verval van krachten in de ouderdom en aan wanhoop bij zware tegenslag. Maar om één voorbeeld van een verschil te geven: nu is er veel ruimte voor individuele vrijheid en ontplooiing. In de culturen van het oude Midden-Oosten stond de gemeenschap voorop, en niet het individu.

Ondanks de culturele kloof blijft de Bijbel zeer lezenswaardig. De Bijbelschrijvers gaan immers regelmatig ook tegen de toenmalige culturen in. Aartsvaders en koningen worden niet per se bejubeld maar ook kritisch beschreven. Onrecht wordt aan de kaak gesteld, vrouwen krijgen een onverwachte hoofdrol. Dankzij het geloof in de God van Israël zijn de bijbelse verhalen en voorschriften regelmatig roldoorbrekend. Iets dat lijkt op de hedendaagse euthanasiepraktijk komt in de Bijbel niet voor. Toch verdienen enkele bijbelse getuigenissen onze aandacht.

Het Oude Testament

De Bijbel kent een uitdrukking die doet denken aan wat nu ‘voltooid leven’ heet. Volgens de boeken Genesis en Job stierven Abraham, Isaak en Job ‘oud en van het leven verzadigd’ (Genesis 25:8; 35:29; Job 42:17). In de Statenvertaling luidde Job 42:17: ‘oud en der dagen zat’. De uitdrukking, ‘van het leven verzadigd’, betekent dat zij helemaal ‘op’ waren.

Abraham

Toch waren hun levenseinden heel verschillend. Na de dood van Abrahams vrouw Sara ‘nam hij nog een vrouw’, Ketura. Met haar kreeg hij zes zonen (Genesis 23:1-2; 25:1). Het boek Genesis wekt de indruk, dat Abraham tot op hoge leeftijd actief aan het leven deelnam. Volgens de Bijbel stierf hij toen hij 175 was. De Bijbel noemt dit sterven op hoge leeftijd nadrukkelijk ‘goed’ (tov; Genesis 15:15; 25:1-8).

Isaak

Van zijn zoon Isaak was het levenseinde heel anders. Oud en blind geworden, riep hij zijn tweelingzonen Esau en Jakob bij zich. Hij wilde aan hen zijn zegen meegeven voordat hij zou sterven (Genesis 27). Jakob verkreeg toen listig de zegen die voor zijn broer Esau bestemd was. Daarop vluchtte hij uit Kanaän weg naar zijn oom Laban. Na twintig jaar (Genesis 31:38) keerde hij met vrouwen, kinderen en vee terug. Pas later ging hij naar zijn vader Isaak (Genesis 35:27). Volgens het boek Genesis was Isaak op hoge leeftijd dus meer dan twintig jaar blind. Al die tijd was zijn leven dus nog niet voltooid. Hij had gewacht op de terugkeer van Jakob en op de verzoening tussen zijn twee zonen (Genesis 33) en op Jakobs bezoek aan hem. Pas toen stierf hij, 180 jaar oud en ‘van het leven verzadigd’ (Genesis 35:27-29). Maar wel heel anders dan zijn vader Abraham.

Job

De Bijbel vertelt dat Job in diverse rampen zijn tien kinderen, bezit en gezondheid kwijtraakte. Hij had alleen nog zijn vrouw. Zij raadde hem aan God te vervloeken en te sterven. Volgens haar had Jobs leven geen zin meer en was het in negatieve zin ‘voltooid’. Maar Job stond daar anders in. Hij antwoordde haar: ‘Al het goede aanvaarden we van God, zouden we dan het kwade niet aanvaarden?’ (Job 2:10). Job treurde diep en vervloekte zijn geboorte (Job 3). Hij bestreed de al te vrome redeneringen van zijn vrienden. Ook met God ging hij de strijd aan. Ten slotte boog hij wel voor God, maar kreeg hij met zijn protesten toch gelijk. Daarna werd hij nog rijker dan vroeger en kreeg hij weer tien kinderen. Ook hun nageslacht zag hij opgroeien. Hij leefde nog 140 jaar en stierf toen, ‘van het leven verzadigd’ (Job 42).

Dit boek leert dat een mens in diepe nood aan God kan vasthouden, ondanks ernstige twijfels. Het kan dan toch nog ‘goed’ komen, al zal dat ‘goede’ voor ieder mens anders zijn. Hoe dan ook, Job stemde niet in met de raad van zijn vrouw om de brui eraan te geven en te sterven.

Andere leeftijden

Volgens de Bijbel werden Abraham, Isaak en Job zeer oud. Psalm 90:10 getuigt van lagere, meer herkenbare leeftijden: ‘Zeventig jaar duren onze dagen, of tachtig als wij sterk zijn.’ Dat betekent dat een mensenleven in de ouderdom van zeventig à tachtig jaar ‘voltooid’ is. De psalmdichter voegt eraan toe: ‘Het beste daarvan is moeite en leed, het gaat snel voorbij en wij vliegen heen.’ En even daarna: ‘Leer ons zo onze dagen tellen dat wijsheid ons hart vervult’ (Psalm 90:12). Zoals wel vaker in het Oude Testament, wordt het uitzicht op een leven na de dood hier nog niet genoemd.

Aftakeling

In het boek Prediker staat een aangrijpend getuigenis van de aftakeling die kan plaatsvinden (zie hierover ook de blog van Marjo Korpel). Met tussen haken enkele verklaringen luidt die passage: 

Gedenk daarom je Schepper in de dagen van je jeugd – voordat de slechte dagen komen en de jaren naderen waarvan je zegt: In deze jaren vind ik weinig vreugde meer.
Voordat de zon* verduistert, (*levenskracht)
de sterren en de maan niet langer stralen,
de lucht ook na de regen grauw van wolken wordt.
De dag waarop de wachters* trillend voor het huis staan, (*handen)
de soldaten* kromgebogen voortgaan, (*benen)
de maalsters* langzaamaan verdwijnen, (*tanden)
de vrouwen* uit het venster staren en een schaduw lijken. (*ogen)
Wanneer de deuren* naar de straat worden gesloten, (*oren)
de molen geen geluid meer maakt,
het fluiten van de vogels ijl van toon wordt,
wanneer hun lied versterft.
Je durft geen heuvel te beklimmen,
de weg is vol gevaar.
De amandelboom* behoudt zijn wintertooi, (*wit haar)
de sprinkhaan* sleept zich voort, (*bejaarde)
de kapperbes* droogt uit. (*eetlust en energie)
Een mens gaat naar zijn eeuwig huis,
een klaagzang vult de straat.
Voordat het zilverkoord* wordt weggenomen, (*levensloop)
de gouden lamp* gebroken, (*levenslicht)
de kruik bij de bron in stukken valt,
het scheprad bij de put* wordt stukgebroken. (*levensbron)
Wanneer het stof* terugkeert naar de aarde, (*lichaam)
wanneer wordt zoals was,
wanneer de adem van het leven weer naar God gaat,
die het leven heeft gegeven.(Bron: Prediker 12:1-8, NBV21, met enkele wijzigingen)

Met dat laatste is het leven op aarde voltooid. Kunnen oude mensen voorkomen dat zij die laatste jaren alleen maar als vreugdeloos beleven? Ja, het helpt als zij al in hun jonge jaren hebben geleerd, God te eren en te vertrouwen. Dan kunnen zij zich ook in hun laatste jaren en in de dood aan God toevertrouwen. Die raad van de Prediker kunnen we nog steeds ter harte nemen.

Het Nieuwe Testament

Het Nieuwe Testament heeft over ‘voltooid leven’ minder te zeggen dan het Oude Testament. Jezus roept zijn volgelingen ertoe op, zichzelf te verloochenen en hun kruis te dragen. In principe moeten zij dus hun leven voor hun Meester over hebben (Marcus 8:34-38). Enkele apostelen zijn inderdaad als martelaren voor hun overtuiging gestorven.

Bij voorbeeld: Paulus keek ernaar uit, te sterven en naar Christus te gaan (2 Korintiërs 5:1-10). Later, als gevangene, hield hij er rekening mee dat hij ter dood gebracht zou worden. Hij wist niet wat het beste was: in de dood naar Christus gaan of blijven leven om de gelovigen bij te staan. Hij rekende vooral op dat laatste. Hij achtte zijn leven dus nog niet voltooid (Filippenzen 1:20-26; 2:17). Toen hij nog later weer gevangen zat, wist hij dat de doodstraf hem echt stond te wachten. Het belangrijkste vond hij dat hij de goede strijd had gestreden en het geloof had behouden. Hij zag uit naar de erekrans die Christus hem zou geven (2 Timoteüs 4:6-8). We kunnen concluderen dat zijn aardse leven dan voltooid zou zijn. Maar ondanks alle tegenslagen in zijn leven heeft Paulus de dood niet actief gezocht.

Besluit

Een Bijbellezer kan zich moeilijk in al zulke teksten tegelijk herkennen. Enkele teksten, die een beetje corresponderen met iemands eigen leven, bieden hopelijk wel richting. Centraal in de Bijbel staat, dat je je hele leven aan God of aan Christus toevertrouwt. Dat geldt ook voor het einde ervan. Een psalmdichter bidt tot God: ‘Mijn tijden zijn in uw hand’ (Psalm 31:16). Hij is dan in levensgevaar en bidt dit ten overstaan van zijn vijanden. Je mag dit ook zeggen bij het naderen van de dood, de ‘laatste vijand’ (1 Korintiërs 15:26). Die bede en die andere teksten wijzen niet op een zelfgezocht levenseinde; al kan dat bij uitzondering als onvermijdelijk beschouwd worden. Maar in het algemeen geldt voor dit onderwerp: nog steeds gaat de Bijbel in tegen sommige aspecten van de ons omringende cultuur.