Sofia: hen/hun?

Wijsheid als godin

Reeds vóór het ontstaan van de Hebreeuwse bijbel werd Wijsheid in het Oude Nabije Oosten voorgesteld als een godin. De godinnen Hathor, Maat en Isis zijn alle drie Wijsheidsgodinnen. De Egyptische Isis werd tot ver in de Romeinse tijd vereerd. In het bijbelboek Spreuken kunnen we lezen hoe Chochma, de Hebreeuwse naam van Wijsheid, op de hoeken van de straten roept (Spreuken 1:20; 8:1-21) en haar huis bouwt op zeven zuilen (9:1). Daarnaast wordt ze echter voorgesteld als een kind, als het ware een dochtertje van God, spelend voor Hem, vóór de schepping (8:30-31).

Logos

Sommigen lezen het woord voor kind, amon, overigens niet als een kind, maar als een kunstenaar, een architect. Deze laatste lezing vinden we terug in vroege Joodse bronnen, bij de Joodse filosoof en exegeet Philo van Alexandrie, en bij zijn tijdgenoten, de rabbijnen uit Palestina, die Wijsheid systematisch gelijkstelden met de Tora. Bij beide lezen we dat de Wijsheid een soort blauwdruk van de schepping was, of zelfs haar architect. De kerkvaders namen die idee over, en pasten haar toe op de Logos, op Christus. Deze ontwikkelingen heb ik eerder beschreven in een bijbelblog.

We zagen ook dat het Philo is die voor het eerst de Logos, het redelijke principe van Plato, vereenzelvigt met Chochma, die hij in het Grieks Sofia noemt. Griekse filosofie en bijbels denken komen samen bij Philo, en dat was ook zijn bedoeling. Hij wil aantonen dat de Bijbel een redelijk boek is, acceptabel voor Grieks geschoolde Joden. Er hoeft geen tegenstelling te zijn tussen geloof en rede. Hiermee heeft Philo het zaadje gelegd voor de later Logos-christologie, zoals te vinden in het evangelie van Johannes. Logos, het Woord, wordt daar vereenzelvigd met Christus. Net als over Chochma in Spreuken wordt van de Logos gezegd dat deze bij God is en er altijd al was. Maar is de Wijsheid hierdoor mannelijk geworden?

Sofia door de eeuwen heen

Doorheen de middeleeuwen en tot in de moderne tijd, blijft Sofia in verschillende vormen opduiken als een centrale figuur in kunst en beeld, soms gepresenteerd als Maria, maar ook als Christus. Als een Maria-figuur vinden we haar in de vroeg-Middeleeuwse Sedes Sapientiae beelden ('zetel van de wijsheid'), die we aantreffen in het logo van vele universiteiten. We zien duidelijk een moeder, gezeten op een stoel, met het kind op haar schoot. Het kind is de eigenlijke Wijsheid, de moeder, Maria, is de 'zetel' waarop deze wijsheid stoelt. Is de Wijsheid hier mannelijk of vrouwelijk?

Ikonen

Iets gelijkaardigs zien we bij orthodoxe ikonen van Sofia. Deze bestaan in meerdere types. In het eerste type, de 'Novgorod' variant, is Sofia voorgesteld als een androgyne engel, met vleugels. Deze zit ook op een stoel. Volgen de orthodoxe theologie is die engel, Sofia, een voorstelling van Christus. Wie de afbeelding ziet, denkt wellicht niet meteen aan Christus. Of toch wel?

In het ander type ikoon, de 'Kyiv' variant, zien we een verbeelding van het huis van de wijsheid uit Spreuken 9, op zeven zuilen. Daarin zien we de moeder Gods, en voor haar het Christus kind. Wie is hier de Wijsheid? Wie is het huis? Wie heeft het gebouwd? Volgens de officiële leer is Maria slechts het 'huis' dat de Wijsheid draagt. Maar als dat zo is, staan er dan twee huizen, een echt huis, en een figuurlijk huis (de moeder Gods) op de afbeelding? Dat kan wel zijn, want er staan ook minstens drie voorstellingen van Christus op de ikoon.

Het mag duidelijk zijn dat gender, bewust of onbewust, een belangrijk aspect is van de theologiën en andere voorstellingen van Sofia. Een ander relevant punt is dat Wijsheid zowel in Joodse als in de verschillende Christelijke tradities, in steeds wisselende gedaantes, een belangrijke figuur is. Vooral in het oosterse Christendom is Sofia heel belangrijk.