Is God zwart?

De Bijbel: van de onderdrukker of de onderdrukten?

Met de Bijbel in de hand verdedigden mensen nog niet zo lang geleden racistisch beleid. Zo mochten zwarte en witte Zuid-Afrikanen onder het apartheidsregime niet samen aan het avondmaal zitten. De apartheid werd door witte Zuid-Afrikanen verdedigd met een beroep op Genesis 11 en Handelingen 17. Maar in de VS beriep Martin Luther King zich tijdens de burgerrechtenbeweging van de jaren zestig op de Bijbel om gelijkwaardigheid te prediken. Zo lijkt het erop dat je met de Bijbel alle kanten op kan. Volgens Erica Meijers gaat het erom hoe je de Schrift leest. “Vanuit welk perspectief lees je de Bijbel? Die vraag is deel van het racismevraagstuk. Toen slaven de Bijbel gingen lezen, ontdekten ze daar een hele andere God dan de God waarover ze te horen kregen op de zondagsschool of in de witte kerken. Een God die Israël voerde uit slavernij, en met hen meetrok in die uittocht; een God die omziet naar mensen die onderdrukt zijn. Niet een God die onderdrukking rechtvaardigt. Zo leerden zij God op een hele andere manier kennen.”

Wit en zwart beschrijven niet de werkelijkheid

Wat ligt nu aan de basis van racisme? Dat is in elk geval niet huidskleur op zich, zegt Meijers verrassend genoeg. “Ik ben niet wit, en iemand die we zwart noemen, is ook niet echt zwart. Die namen beschrijven onze verhouding tot de werkelijkheid zoals wij die politiek en ideologisch interpreteren. Daarom ligt de discussie over het labelen van mensen ook zo gevoelig: elke aanduiding staat voor een positie in het debat over racisme.” Hoe werkt zo’n ideologische interpretatie dan? “In de Verenigde Staten ging men lange tijd uit van de één-druppel-bloed-regel: als je één opa of oma had die zwart was, was je dat zelf ook, zelfs al had je ouders met een witte huidskleur en had je die zelf ook. Er zit een soort zuiverheidsideaal aan vast. De witte identiteit kan in een postkoloniale wereld alleen bestaan door anderen af te wijzen en uit te sluiten. Wij, witte mensen, hebben onze eigen kinderen ontkend en daarmee een deel van onze geschiedenis. De geschiedenis van de slavernij is niet alleen een zaak van zwarte mensen, maar net zo goed van witte mensen. Witte mannen waren slavenhandelaars, en maakten hun eigen kinderen met zwarte vrouwen weer tot slaaf; veel nazaten van slaven hebben ‘wit bloed’. De scheiding tussen wit en zwart is politiek en historisch reëel, maar biologisch en sociaal is het niet zo zwart-wit.”

Segregatie in de kerk

De miskenning van de geschiedenis werkt nog steeds door, ook in de kerk. “Er is sprake van segregatie in Nederland als het gaat om zwart en wit in de kerk. Zo zijn de kerken van de Protestantse Kerk Nederland overwegend wit, terwijl migranten- en internationale kerken overwegend zwarte leden hebben. De theologie van de migrantenkerken, daar hebben witte mensen grote moeite mee. Die vinden we een beetje ongemakkelijk. En veel zwarte mensen voelen zich ook niet op hun gemak in een doorsnee witte gemeente. Het taalgebruik, de manier van kijken, die botst.” Je kunt dat in elk geval niet veranderen door alleen te spreken in termen van verzoening en harmonie. “Dan zeg je eigenlijk tegen die ander: je moet je aan mij aanpassen. Als je zegt: laten we allemaal gezellig bij elkaar gaan zitten en geen conflicten hebben, dan wals je over de verschillen die er wel degelijk zijn. En dat is heel ongemakkelijk voor iemand die de hele dag wél tegen die verschillen aanloopt.”

Verzoening: kan dat wel?

Om mensen met elkaar te verzoenen, is het belangrijk om de ‘geconstrueerde identiteiten’ te analyseren. Daar houdt Meijers zich ook mee bezig in haar colleges. “Het is belangrijk om na te denken over vragen als: wat is dan identiteit? Hoe wordt die geconstrueerd? Hoe ontstaat die? Welke belangen spelen daar een rol bij? Welke rol spelen de theologie en de kerk daarbij? Een groot theologisch thema is verzoening. Wat betekent dat eigenlijk in de context van racisme – wat is dan verzoening? Moet je als kerk boven de partijen staan en conflicten zo veel mogelijk vermijden? Of betekent het juist dat je de vraag van gerechtigheid niet kunt ontwijken, dus dat je wel moet zijn waar de conflicten liggen en kijken wat daar aan de hand is?”

God is er voor wie niet gezien worden

Het is belangrijk om ook de werkelijkheid van zwarte mensen te representeren in de kerk en de theologie, zegt Meijers. En om de Bijbel samen te lezen met zwarte en witte mensen. Dat biedt enorm veel mogelijkheden om de Bijbel opnieuw te ontdekken. “Denk aan het Exodusverhaal, of Mattheus 7, zorg voor de wezen en de weduwen, of aan de werken van barmhartigheid uit Mattheus 25: ‘wat je aan de minsten onder dezen hebt gedaan, heb je aan mij gedaan’ … Als je zelf in de marge bent en je leest de Bijbel, dan zie je en lees je die teksten, en spreken ze directer tot je. Dan ontdek je een God die er juist is voor mensen die niet gezien worden door anderen. Daarom, als je me vraagt: welke kleur heeft God? Dan zeg ik: in een context van racisme is God zwart. Zolang er onderscheid bestaat tussen wit en zwart, is God zwart. Dat is geen exclusieve identiteit: God is ook een vrouw, een vluchteling, een asielzoekerskind en nog veel meer. Het is een theologische uitspraak, niet een uitspraak over hoe God er letterlijk uitziet, want God is altijd groter dan onze voorstellingen. In de Bijbel hebben we God leren kennen als degene die daar aanwezig is, waar mensen lijden.”