Pasen en Hemelvaart op één dag?

Het slot van het evangelie naar Lucas

Het evangelie eindigt zo:

Hij (Jezus) nam hen (de elf discipelen met nog anderen) mee de stad uit, tot bij Betanië. Daar hief hij zijn handen op en zegende hen. Terwijl hij hen zegende, ging hij van hen heen en werd opgenomen in de hemel. Ze brachten hem hulde en keerden in grote vreugde terug naar Jeruzalem, waar ze voortdurend in de tempel waren en God loofden.(Bron: Lucas 24:50-53 NBV)

Wie dit slothoofdstuk leest, moet wel vaststellen dat Jezus’ opstanding, zijn verschijningen en zijn hemelvaart (of beter: opneming in de hemel) direct achter elkaar plaatsvinden. Er is geen enkele aanwijzing dat het niet om dezelfde dag, inmiddels avond, zou gaan. Kortom: Pasen en Hemelvaart vallen hier op één dag.

Het begin van Handelingen

Maar Handelingen begint als volgt:

In mijn eerste boek, Theofilus, heb ik de daden en het onderricht van Jezus beschreven, vanaf het begin tot aan de dag waarop hij in de hemel werd opgenomen, nadat hij de apostelen die hij door de heilige Geest had uitgekozen, had gezegd wat hun opdracht was. Na zijn lijden en dood heeft hij hun herhaaldelijk bewezen dat hij leefde; gedurende veertig dagen is hij in hun midden verschenen en sprak hij met hen over het koninkrijk van God.(Bron: Handelingen 1:1-3 NBV)

Hierna wordt de hemelvaart nog eens verteld, met veel meer details dan in het evangelie, zoals een wolk en twee mannen in witte gewaden. Bovendien gaat het hier alleen om de elf discipelen, en keren ze terug naar Jeruzalem, niet naar de tempel maar naar hun bovenvertrek.

Het opvallendste blijft wel die periode van veertig dagen. Wat is hier aan de hand? Hoe kan een auteur zichzelf zo tegenspreken?

De 'oplossing' in Codex Bezae

Het probleem moet al vroeg in de geschiedenis van de overlevering gevoeld zijn, want er is een eigenzinnig maar oud en belangrijk handschrift, waarin de hemelvaart uit het slot van het evangelie is verdwenen. Dit vijfde-eeuwse handschrift, bekend als Codex Bezae, heeft in plaats van ‘ging hij van hen heen en werd opgenomen in de hemel’ alleen maar ‘ging hij van hen weg’.

Interessant genoeg hadden veel wetenschappers in de eerste helft van de twintigste eeuw een voorkeur voor een aantal lezingen van juist dit handschrift, vooral op punten waar het erop kon lijken dat alle andere handschriften allerlei invoegingen hadden. Zo namen de wetenschappelijke edities van de Griekse tekst in die periode een tiental van zulke veronderstelde toevoegingen niet op. Daarom ook had de NBG-vertaling van 1951 hier alleen dat ‘hij van hen scheidde’, zonder hemelvaart dus.

Inmiddels is deze theorie vanwege voortschrijdend inzicht weer verlaten, en terecht. Al moet je wel steeds het ontstaan van de bijzondere bewoordingen van Codex Bezae proberen te verklaren – wat vaak nog niet zo eenvoudig is.

Nieuwe informatie?

Is het dan soms de auteur zelf die tot voortschrijdend inzicht kwam? Er zijn inderdaad uitleggers die dat denken. Omdat er waarschijnlijk wel een aantal jaren tussen het schrijven van het evangelie en het schrijven van Handelingen zat, zo redeneren ze, kon de auteur nieuwe informatie en onbekende tradities tegenkomen. Het idee is dan dat hij aan het slot van het evangelie niets meer kon veranderen, maar aan het begin van Handelingen de hemelvaart opnieuw vertelde als een soort stilzwijgende verbetering van zijn eerdere relaas, nu met de ‘juiste’ periode van veertig dagen ingelast.

Radicale oplossingen

Er zijn ook onderzoekers die nog veel verder gaan. Ze doen eigenlijk iets soortgelijks als het genoemde handschrift Codex Bezae, maar dan in Handelingen. Ze veronderstellen dat Lucas zich de hemelvaart inderdaad op dezelfde dag als de opstanding voorstelde, maar dat veel later iemand in Handelingen de veertig dagen heeft binnengesmokkeld, en ook die uitgebreidere vertelling van de hemelvaart zelf. Er zitten eerlijk gezegd wel wat kleine eigenaardigheden in het begin van Handelingen zoals het nu is. Zo spreekt Lucas van ‘mijn eerste boek’ (het evangelie), maar lezen we niet dat hij aan een tweede boek begint en wat hij ermee voorheeft. Onmogelijk is dat echter niet: hij valt hier blijkbaar nogal met de deur in huis.

Verhalende geschiedschrijving

Misschien zijn al deze ‘oplossingen’ ook wat al te radicaal en wat al te zeer ingegeven door de vooronderstelling dat een auteur zich niet op zo’n manier zou mogen tegenspreken. Wat nu als Lucas het zelf niet als tegenspraak voelde, maar gewoon zijn vrijheid als verteller gebruikte? Zulke vrijheid hoorde in de oudheid eenvoudigweg bij geschiedschrijving. Die laatste moeten we dan ook niet met de huidige normen beoordelen. Het is juister en vruchtbaarder om boeken als die van Lucas allereerst als literatuur te benaderen. Dan blijkt dat de verschillen tussen evangelie en Handelingen passen in de grotere verbanden die de schrijver wil laten zien.

Zo lezen we in het evangelie al in Lucas 9:51 dat Jezus de weg naar Jeruzalem insloeg, ‘toen de tijd naderde dat (hij) van de aarde zou worden weggenomen.’ Hier begint een grote spanningsboog die heel passend met de opstanding én de hemelvaart op dezelfde dag eindigt.

In Handelingen daarentegen kan Lucas heel mooi de periode van veertig dagen – sowieso een bekend en mooi symbolisch getal van voorbereiding op iets belangrijks – gebruiken om de overgang van de periode van Jezus naar die van de apostelen en de Jezusbeweging te markeren.

Het karakter van Jezus’ afscheid is ook anders, en ook dat lijkt zo bedoeld. In het evangelie neemt Jezus zegenend afscheid, bijna als een aartsvader, en is de reactie van de leerlingen enkel vreugde. In Handelingen neemt Jezus niet met een zegen afscheid, maar met opdrachten die bijna als een inhoudsopgave van het hele boek klinken.

Ten slotte is het ook niet zo vreemd dat het evangelie in de tempel eindigt terwijl Handelingen in een bovenkamer verdergaat. De tempel staat ook aan het begin van het evangelie, en komt verder voor op andere belangrijke momenten. De bovenkamer bij Handelingen is de plaats waar de apostelen zich voorbereiden op de uitstorting van de Geest, met Pinksteren.

Slotakkoord en prelude

Kortom: in het evangelie is de hemelvaart het slotakkoord, in Handelingen is het de prelude.

Het heeft in de kerkgeschiedenis overigens nog geruime tijd geduurd voordat de voorstelling van Handelingen algemeen werd en de aparte Hemelvaartsdag ontstond zoals wij die nu kennen. Voor deze bijbelblog komt dat wel goed uit, want die kan nu mooi ruim na Pasen en omstreeks Hemelvaart verschijnen.