Herinneren en vergeten (4): Wie niet leert van de geschiedenis is gedoemd haar over te doen

Hardleerse Israëlieten

De uitspraak van Churchill was letterlijk: 

Those who fail to learn from history are condemned to repeat it.

Ze is een variant op de waarschuwing van de filosoof George Santayana in 1905: "Those who cannot remember the past are condemned to repeat it".  Je zou het de zin van geschiedschrijving kunnen noemen.

We vinden die gedachte ook terug in de Bijbelse geschiedenis. Onder leiding van Jozua was het beloofde land veroverd. Na de beschrijving van Jozua’s dood gaat het zo verder:

Toen ook zijn leeftijdsgenoten met hun voorouders waren verenigd, kwam er een volgende generatie, die niet vertrouwd was met de HEER en wat hij voor Israël had gedaan. De Israëlieten begonnen te doen wat slecht is in de ogen van de HEER: ze gingen de Baäls dienen. Ze keerden de HEER de rug toe, de God van hun voorouders, die hen uit Egypte had geleid, en begonnen achter andere goden aan te lopen die werden vereerd door de volken waartussen ze woonden. Door voor die vreemde goden te buigen krenkten ze de HEER.(Bron: Rechters 2:10-12)

Het lijkt niet eens een bewuste keuze van de Israëlieten tegen de god van hun voorouders. Ze zijn hem gewoon vergeten. Je zou het positief kunnen zien als aanpassing aan de godsdienstige gewoonten van het land dat ze nu bewonen. Maar God laat dat niet over zijn kant gaan en brengt ze met harde hand weer op het door hem gewenste pad. Hij levert ze over aan machtige vijanden.

Zo leren de Israëlieten dat ze niet zonder Gods hulp kunnen. God verhoort hun gebed om bijstand en stuurt ze een bevrijder. In dit Bijbelboek wordt deze doorgaans ’rechter’ genoemd. Na hun bevrijding vervallen de Israëlieten echter weer in hun oude fout. Ze blijken niets te hebben geleerd van de geschiedenis.

De les van de geschiedenis

Het boek Rechters was juist begonnen met een indringende geschiedenisles. In het eerste hoofdstuk wordt nog eens over de verovering van het land verteld. Daarbij wordt de nadruk gelegd op wat er daarbij allemaal mis gegaan was. Grote stukken waren niet veroverd en veel Kanaänieten waren niet verdreven. Dat was geen nieuws, want het meeste was ook bericht in het voorafgaande boek. Het was vooral bedoeld als een ook al door Jozua gedane waarschuwing: pas op voor die Kanaänieten, want ze zullen jullie verleiden tot verkeerde keuzes!

Aan het eind van deze eerste geschiedenisles herhaalt een engel nog eens die dreiging. Het volk breekt daarop uit in geween. De plaats waar zich dit afspeelt ontleent daar ook zijn naam aan: Bochim, ‘huilers’. Het blijken echter krokodillentranen, want vervolgens maakt hoofdstuk na hoofdstuk duidelijk dat die waarschuwing aan dovemansoren was gericht. Juist daarom herhaalt zich de geschiedenis voortdurend. Het gaat daarbij van kwaad tot erger.

Simson valt in herhaling

Met de rechter Jefta lijkt er wel een dieptepunt te zijn bereikt (Rechters 10-12). Niet alleen het volk stelt teleur, maar nu ook de door God gezonden bevrijder. Jefta offert namelijk zijn dochter letterlijk op en veroorzaakt daarna ook nog een burgeroorlog. In de latere verhalen over Simson (Rechters 13-16) wordt het niet veel beter. Het volk is in de oude fout vervallen, maar met Simson lijkt er toch een ommekeer te zijn ingezet. Zijn geboorte is wonderbaarlijk en hij is helemaal aan God gewijd. En toch gaat het weer helemaal fout als hij eerst zijn ogen en hartstocht volgt en daardoor later zijn ogen en kracht verliest.

Het bijzondere aan zijn verhaal is dat het nu de rechter zelf is die in herhaling valt. Met name in zijn omgang met vrouwen blijkt Simson onverbeterlijk te zijn. Het begon er al mee dat hij zijn oog liet vallen op een Filistijnse vrouw. Hij wil met haar trouwen, terwijl het nu juist zijn opdracht was om de Filistijnen te bestrijden. Het pakt dan ook niet goed uit. Hij laat zich door haar verleiden om de oplossing van zijn raadsel te onthullen. Simson blijkt hardleers. Hij valt later weer voor een verkeerde vrouw, namelijk Delila. Zij ontfutselt hem het geheim van zijn kracht met voor hem rampzalige gevolgen. Simson heeft niet geleerd van zijn eigen geschiedenis.

Samuël als uitzondering op de regel

Wie doorleest na het boek Rechters zal weer veel herhaling ontdekken in het verhaal van Samuël (1 Samuël 1). Dat begint namelijk precies hetzelfde als Rechters 13, namelijk met de introductie van een onvruchtbare vrouw die door goddelijke interventie toch een zoon krijgt. Net als Simson wordt vervolgens Samuël aan God gewijd en net als bij Simson kun je dat zien aan zijn lange haren. Wie net het boek Rechters gelezen heeft houdt het hart vast: zal het met deze aan God gewijde man wel goed komen? Gelukkig zal de geschiedenis bij Samuël zich niet herhalen. Hij zal zich ontpoppen als de man die wèl de juiste keuzes maakt, vol kan houden als het tegen zit en de verleiding van de macht kan weerstaan.

De les van de geschiedenis

Santayana en Churchill hebben gelijk: van de geschiedenis moet je leren. Bij alle vooruitgang die er is zie je vaak ook dat we in oude fouten vervallen. Maar pas wel op, want geschiedenis herhaalt zich niet altijd op dezelfde manier. Je kunt je er ook op verkijken.

Dat zie je gebeuren wanneer vergelijkingen met soortgelijke gebeurtenissen in de geschiedenis wordt gemaakt. In de huidige coronatijd wordt vaak de vergelijking met de verwoestende Spaanse griep in 1918-1919 gemaakt, of anders met tamelijk onschuldige griepgolven uit het recente verleden. Dat soort vergelijkingen is zinvol, maar kan ook heel oppervlakkig en verhullend zijn.  

Maar laten we niet al te somber eindigen. Soms denk je: "daar gaan we weer”, zoals aan het begin van het verhaal van Samuël. Maar dan blijkt het toch anders en beter te kunnen en is er wel degelijk vooruitgang.