Elia en Pesach

Pesach

Het Pesachfeest kent een aantal bijzondere gebruiken. Zo vermijdt men gerezen deeg gedurende acht dagen en gebruikt men deeg zonder gist voor platte harde matzes. Op de eerste avond van Pesach wordt de traditionele sedermaaltijd gegeten. Dat is een maaltijd waarbij symbolische spijzen worden gegeten, en de uittocht uit Egypte wordt naverteld en bezongen. In het ”handboek” daarvoor, de Haggada, wordt het hele ritueel van de maaltijd stap voor stap beschreven.

Een bijzonder aspect van de sederavond is de rol van de profeet Elia, ook Elijahoe genoemd. Deze is op twee manieren aanwezig – of eigenlijk juist niet aanwezig: op een bepaald moment wordt de deur voor hem opengezet en bovendien wordt er een glas wijn voor hem ingeschonken, de zogenaamde "beker van Elia." Dit glas wordt niet door een van de gasten leeg gedronken: het staat er voor het geval Elia die avond op bezoek zou komen.

Vier of vijf glazen wijn?

In de rabbijnse traditie legt men de beker van Elia zo uit: Ooit was er een meningsverschil over het aantal glazen dat men per persoon tijdens de seder moet drinken, vier of vijf.  Het aantal glazen wordt in verband gebracht met de werkwoorden van bevrijding die in Exodus 6:6-8 worden gebruikt:

“Ik ben de HEER. Ik zal de last die de Egyptenaren jullie opleggen van je afnemen, ik zal jullie uit je slavenbestaan bevrijden. Met opgeheven arm zal ik jullie verlossen en de Egyptenaren zwaar straffen. Ik zal jullie aannemen als mijn volk, en ik zal jullie God zijn. En jullie zullen inzien dat ik, de HEER, jullie God ben, die jullie bevrijdt van de last die je door de Egyptenaren is opgelegd. Ik zal jullie naar het land brengen dat ik onder ede aan Abraham, Isaak en Jakob beloofd heb; dat land zal ik jullie in bezit geven. Ik ben de HEER.”

De laatste vorm van bevrijding “ik zal jullie naar het land brengen,” (vers 8) had tijdens het vieren van het eerste Pesach in de woestijn nog niet plaatsgevonden. Daarom liet men de vijfde beker over voor de komst van Elia. Hoezo voor Elia?

Elia en de messias

Ook vandaag nog staat de beker van Elia voor toekomstige bevrijding. Een bezoek van Elia tijdens de seder zou wel heel bijzonder zijn, want het zou het begin van de messiaanse tijd betekenen. Op het moment dat het glas wordt gevuld en de deur wordt opengezet, lezen we in de Haggada een citaat uit het bijbelboek Maleachi:

Voordat de dag van de Eeuwige aanbreekt, die groot is en ontzagwekkend, stuur ik jullie de profeet Elia, en hij zal ervoor zorgen dat ouders zich verzoenen met hun kinderen en kinderen zich verzoenen met hun ouders. Anders zou ik het land volledig moeten vernietigen.(Bron: Maleachi 3:23-24)

Deze tekst is de bijbelse oorsrong van de gedachte dat Elia zal komen "voor de dag van de Eeuwige aanbreekt." Elia wordt op grond van deze tekst dus gezien als de voorloper van de messias.

In de Haggada volgt hierop een lied over Elia:

Eliyahu hanavi Eliyahu hatishbi, Eliyahu hagil'adi - Bim'hera, beyamenu, yavoh eleinu, im mashiach ben David.

Elijahoe de profeet, Elijahoe de Tisbiet, Elijahoe de man uit Gilead, dat hij spoedig, in onze dagen, zal komen naar ons met de messias, de zoon van David.

Dat Elia een Tisjbiet was uit Gilead weten we uit 1 Koningen 17:1, waar Elia voor het eerst in de Bijbel op het toneel komt, als een profeet ten tijde van koning Achab. De profeet Elia heeft reeds in het Bijbelse verhaal bijzondere gaven: zo verricht hij wonderen met voedsel (1 Kon 17:16) en is hij in staat een dood kind weer levend te maken (1 Kon 17:22). Ook het einde van Elia is merkwaardig: hij sterft niet, maar wordt “opgenomen” door God, in een wagen met paarden van vuur. (2 Koningen 2:2-11) Omdat Elia niet gestorven is, gaat men ervan uit dat hij kan terugkomen. In de tekst uit Maleachi komt die gedachte al naar voren. In de latere Joodse traditie wordt die terugkomst verbonden met de komst van de messias.

De hymne “Eliyahu hanavi” wordt niet alleen tijdens de seder gezongen maar ook elke zaterdagavond bij het einde van de sjabbat, op het moment dat de overgang naar de nieuwe week markeert. De betekenis is hier dat men bidt dat Elia “spoedig, in onze dagen” - namelijk in de volgende week - zal komen als voorloper of begeleider van de messias.

Wachten Joden op de messias?

Hoewel Joden elke week het verlangen naar de komst van de messias en zijn voorloper Elia uitspreken, hebben de meesten geen dringende verwachting van die tijd. Het is eerder een verwachting van een eindtijd waarin alles goed zal zijn. In elke generatie vult men die verwachting op een andere manier in. Vandaag de dag, onder de bedreiging van een epidemie, wordt deze gekleurd door het groeiende besef dat we de aarde zullen uitputten als we niet snel en efficiënt ingrijpen. Ook door de nog steeds grote ongelijkheid tussen mensen, op wereldschaal en in eigen land, krijgt de messiaanse tijd een eigentijdse invulling. Aan het einde van de Pesachseder wenst iedereen elkaar “volgend jaar in Jeruzalem” toe.

Daarover schreef rabbijn David Lees deze passageHartman: 

De beker is ingeschonken, maar nog niet gedronken. Toch wordt de beker van hoop elk jaar ingeschonken. Pesach is de nacht voor roekeloze dromen; voor visioenen over wat een mens kan zijn, wat de samenleving kan zijn, wat mensen kunnen zijn, wat geschiedenis kan worden. Dat is de betekenis van “volgend jaar in Jeruzalem."

Pasen

Niet toevallig vieren christenen in deze tijd Pasen. Dat heeft alles te maken met de Jood Jezus die een dag voor zijn dood Pesach vierde met zijn leerlingen, en vervolgens opstond uit de dood. Het woord Pasen is, via het Aramese Pascha, rechtstreeks afgeleid van Pesach. Jezus wordt door christenen als de messias beschouwd. Johannes de Doper wordt daarbij gezien als Elia, zoals blijkt uit de citaten uit Maleachi en de verwijzingen naar Elia in de Evangeliën (bijv. Lucas 1:17; Marcus 9:4-5; Matteüs 17:3-4; Lucas 9:30-33). In de Orthodoxe traditie wordt Johannes zelfs “de Voorloper” genoemd. Toch verwachten ook christenen een terugkomst van de messias. De verwachting van de toekomstige messiaanse tijd is niet heel anders dan bij de joden. Rabbijn Hartmans beschrijving van Pesach als een feest van “roekeloze dromen; (…) visioenen over wat een mens kan zijn, wat de samenleving kan zijn, wat mensen kunnen zijn, wat geschiedenis kan worden” zal ook door vele christenen gedeeld worden als een invulling van de ultieme betekenis van Pasen.