De stemwijzer van Jesaja

Ongemak

Het was natuurlijk wel bekend dat veel Amerikaanse evangelicals Trump steunden, maar alsnog leidde het spandoek tot ongemak bij veel christenen. Werd Jezus hier zomaar voor het karretje van een aantal gewelddadige demonstranten gespannen? Jezus predikte toch liefde en vergeving?

Het is een tendens die we ook in Nederland wel kennen. Zo stelde Thierry Baudet twee jaar geleden dat God ‘rechts’ is. Geloof, zo meende hij, leidt tot een conservatieve politieke overtuiging. Religie als advies om rechts te stemmen. 

Anderen stellen juist dat God wars is van macht en autoriteit en vertalen dit in een uitdrukkelijk linkse politieke overtuiging. Jezus roept volgens hen juist op tot een geweldloze samenleving waarin ieder vrij en gelijk is. Zo lijken zowel links als rechts God voor hun eigen gelijk te claimen.

Een politieke God?

Het Oude Testament lijkt in dit opzicht soms niet veel anders. Israël heeft God aan zijn zij als het Kanaän verovert – God vraagt zelfs om de onderworpen vijanden te doden. Als het volk in ballingschap is, vraagt het God om de vijanden van Israël te verslaan en het koninkrijk in oude glorie te herstellen.

Waar de volken wat positiever ter sprake komen, lijkt het meestal de bedoeling dat ze naar Jeruzalem komen om God te aanbidden. Ongetwijfeld goed voor de politieke en economische betekenis van de stad, zou je kunnen redeneren. Zo lopen politiek en religie soms verdacht door elkaar heen: is God in de Bijbel niet ook een verlengstuk van eigen belangen?

Geen verlengstuk

Dat is een spannende vraag, die de profeet Jesaja en zijn volgelingen haarfijn hebben aangevoeld. Hun antwoord erop is genuanceerd: hoewel Jesaja Israël een centrale positie toedicht in Gods plannen (bijvoorbeeld in Jesaja 2 en Jesaja 11), plaatst hij die positie wel in perspectief. God is geen verlengstuk van het volk.

Verschillende keren is de profeet juist heel kritisch op het volk. Hij beschrijft hoe God de machtige buren van Israël gebruikt om het volk bij de les te houden. Die machtige buren, de grootmachten van Jesaja’s tijd, blijken daarmee op hun beurt ook weer ondergeschikt aan God: ze mogen plannen maken, maar dienen niet buiten Gods boekje te gaan.

Ook God van de vijanden

Zo schetst Jesaja een wereld waarin God onafhankelijk boven alles en iedereen staat: niemand kan hem claimen voor zijn eigen gelijk of zijn eigen belang. Dat komt het meest naar voren in Jesaja 19:23–25. Daar voorspelt de profeet hoe Assyrië en Egypte zich ook tot God bekeren en – opvallend genoeg – door hem zijn volk worden genoemd.

Assyrië en Egypte – niet zomaar landen, maar de grootmachten van die tijd. Ze symboliseren de ballingschap en onderdrukking van het volk Israël. Ze stonden bekend om hun harde machtspolitiek en bruut geweld. Juist die landen gaan volgens de profeet bij God horen. Israël, dat soms dacht God voor zichzelf te hebben, komt pas als derde.

De God van...?

Van wie is God? Dat is de vraag die rijst zodra we God inzetten om ons eigen gelijk te bevestigen – als we God ‘rechts’ noemen, met Jezusvlaggen zwaaien bij het Capitool of hem inzetten om onze idealen kracht bij te zetten. Het is de vraag die rijst als we hem ‘de God van…’ maken: de God van een specifieke groep, een specifieke ideologie of een specifieke eigenschap.

Jesaja maakt duidelijk: God laat zich niet opsluiten in de tegenstellingen die mensen soms opwerpen. God is altijd groter: hij is de Heer van de hele aarde. God gaat zijn eigen gang – en dat is niet altijd prettig. Want ons ‘Assyrië en Egypte’, onze vijanden en onze angsten, de machten die ons gevangen houden – die hebben meer met God te maken dan we zouden willen.

Kun je dan nog wel opstaan tegen onrecht? Mag je dan nog conservatief zijn? Zeker wel – ook Israël blijft voor Jesaja het volk van God. Maar wel met het besef: God is altijd groter dan onze vrome idealen. En ondanks onze vrome idealen sluiten we misschien, net als Israël volgens Jesaja, voor God pas als derde aan.