Herinneren en vergeten (3): Wat Amalek u gedaan heeft

Tegen een zijmuur

De woorden stonden in het Nederlands en, eronder, in Hebreeuws kwadraatschrift. In koper gegoten. Als geschreven met de vinger Gods. Ik meende mij te herinneren dat de kle­dingzaak C&A gebouwd is op de plaats waar een synagoge gestaan heeft en dat in de kelder een gedenkplaat lag waar ooit de ark gestaan had. Het was tegen een zijmuur dat ik voor het eerst het Amalekmonument zag. Het is ontworpen door Dick Stins en in 1967 door opperrabbijn S. Beëri onthuld.

Indruk

Waarom maakte dit monument zo’n overweldigende indruk op mij, terwijl andere voetgangers er massaal aan voorbijliepen? Omdat dit voor mij het eerste tastbare bewijs was dat hier zich 'De Buurt' bevonden had. Vervolgens omdat er publiek deze woedende woorden van de God van Israël opgetekend staan. In de taal van de Tora en in die van het Nederlandse volk, “opdat zij niet vergeten worden”, de woorden die verschijnen voor ieder die de website opent. 

Bijbel

De twee zinsdelen op de gedenksteen omvatten in Deuteronomium 25 het geheel van de verzen 17-19:

Gedenk wat Amalek u heeft aangedaan tijdens uw tocht uit Egypte. Toen u uitgehongerd en uitgeput was heeft het gewetenloos, zonder enig ontzag voor God, de achterhoede overvallen, waar de zwaksten zich bevonden. Vergeet het niet!

Dit wijst terug naar de woestijnreis op weg naar het beloofde land. De eerste aanval kwam van Amalek. Na de moeizaam bevochten overwinning sprak Mozes (Exodus 17:8-9):

Omdat Amalek de hand heeft durven opheffen tegen de troon van de HEER, zal de HEER strijd voeren tegen Amalek, in alle komende generaties

Hoe de Amalekieten strategisch de achterhoede aanvielen en de zwaktsten pakten staat niet in het verhaal van Exodus, maar is vanuit de herinnering in later tijd in Deuterono­mium aangevuld en aan de geschiedschrijving toegevoegd.

Eeuwen later zou Amalek opnieuw opstaan in de persoon van Haman. De Tenach noemt hem veelzeggend “een nakomeling van Agag”, de koning van de Amalekieten die Saul tot de profetische woede van Samuel spaarde (Esther 3:1; 1 Samuël 15:8-9). Zo wordt Purim nadrukkelijk aan Deuteronomium 25 verbonden. De viering van Purim gaf de herinnering aan Perzië door aan de Joden in de diaspora van Europa. Zo werd Adolf Hitler in de twintigste eeuw als Haman redivivus beleefd. De diepste oorsprong van Purim sprak na Auschwitz zo krachtig, dat Deuteronomium 25 stem gaf aan het gedenken in het Amalekmonument.

Andere plaats

Jaren later wilde ik mijn eerste indruk van 'De Buurt' in Den Haag delen met een kleinzoon. We gingen op zoek naar het gedenkteken. Samen zochten we, maar vonden het niet zoals ik dacht dat het was. Bedroog mijn herinnering mij of was de plaats veranderd? 'De Buurt' was de Chinezenbuurt geworden. C&A bleek in nieuwbouw te zitten en we hervonden het monument in 2007, nu hoger en tegen een bakstenen muur geplaatst aan de Gedempte Gracht. Met hetzelfde gebod in koper, waarin de God van Israël het opneemt voor zijn volk, het opneemt tegen zijn vijand. Nu trok de Davidsster mijn aandacht, met binnen de bescherming van de ster links een slachtoffer en – van rechts inkomend – overlevenden, een jong en sterk gezin.

Aan de omzwervingen van het gedenkteken was echter geen einde gekomen. In 2018 is de Davidsster opgenomen in een nieuw monument, nu aan het Rabbijn Maarsenplein. We zien centraal geplaatst de jonge vrouw en man – met een kind aan zijn been – die bescherming vinden binnen de Davidsster, het symbool op de vlag van de staat Israël. In de linker punt ligt het slachtoffer van de Holocaust. De plaquette met die woedende woorden uit Deuteronomium is rechts in het monument geplaatst, enigszins los van het centrale deel met de Davidsster.

Nieuwe vormen

Op het eerste gezicht lijkt het een verarming: het beeld, de Davidsster en vier gestalten van drie generaties, wordt niet meer onmiskenbaar geduid door de plaquette met de krachtige taal van Deuteronomium 25. Tegelijk is er de ver­rijking van de website die het joodse monument in Den Haag helpt duiden. De website vertelt de 400 jaar geschiedenis van de Joden in de residentie en bedt het Amalekmonument in herinnering en geschiedschrijving in. Het monument van 1967 is in 2018 onder dezelfde naam getransformeerd door het een nieuwe plaats en context te geven en er een digi­tale dimensie aan toe te voegen. Zo kan het beeld dat de herinnering vertolkt volgende generaties oproepen tot gedenken, ook in de zin van niet-vergeten.

In zijn boek Zakhor: Jewish History and Jewish Memory (1982) maakt Yoseph Hayim Yerushalmi onderscheid tussen 'memory', oftewel het geheugen, en 'history', de kritische geschiedschrijving. Aan de geschiedwetenschap, ook in de theologische discipline van de kerkge­schiedenis, de opdracht om de 'memory' te voeden met 'history', zodat de her­innering – ook aan de kwade dagen – niet verloren gaat.