Herinneren en vergeten (2): de sabbat onderhouden en gedenken

Lied

Het refrein en het eerste couplet daarvan luiden:

Kom, mijn geliefde, de bruid tegemoet! 
Laten we de sabbat verwelkomen! 

'Onderhoud' en 'gedenk' in één uitspraak
liet hij ons horen, de enige God,
de Heer die één is en wiens naam één is,
hem tot roem, lof en sieraad.

Sabbat

Het mystieke lied bezingt in negen coupletten de wekelijkse sabbat, maar ook de grote toekomstige sabbat, als symbool van de uiteindelijke verlossing. Het eerste couplet, hierboven geciteerd, begint met de woorden: ‘onderhoud’ en ‘gedenk’ in één uitspraak. Deze regel verwijst naar de twee versies van het sabbatsgebod in de Tien Woorden. Terwijl God volgens Exodus 20:8 gebood om de sabbat te gedenken, riep hij volgens Deuteronomium 5:12 het volk op om de sabbat te onderhouden. Naast dit opmerkelijke verschil in bewoording tussen de twee versies is er ook een verschil in context. Dat wordt duidelijk als we de versies naast elkaar lezen.

Gedenk de sabbat, het is een heilige dag.
Zes dagen lang kunt u werken en al uw arbeid verrichten, maar de zevende dag is een rustdag die gewijd is aan de HEER, uw God (…) Dat geldt voor u, voor uw zonen en dochters, voor uw slaven en slavinnen (…)Want in zes dagen heeft de Heer de hemel en aarde gemaakt, en de zee met alles wat er leeft, en op de zevende dag rustte hij, Daarom heeft de Heer de sabbat gezegend en heilig verklaard.(Bron: Exodus 20:8-11)

Onderhoud de sabbat, zoals de HEER, uw God, u heeft geboden; het is een heilige dag. Zes dagen lang kunt u werken en al uw arbeid verrichten, maar de zevende dag is een rustdag die gewijd is aan de HEER, uw God (…) Dat geldt voor u, voor uw zonen en dochters, voor uw slaven en slavinnen (…)
Bedenk dat u zelf slaaf was in Egypte totdat de Heer, uw God, u met sterke hand en opgeheven arm bevrijdde, Daarom heeft hij u opgedragen de sabbat te houden.(Bron: Deuteronomium 5:12-15)

Twee versies

In de versie die God volgens Exodus op de Sinaï gaf staat “gedenk de sabbat” in plaats van “onderhoud de sabbat”. De versie in Deuteronomium volgt pas later, na de lange tocht door de woestijn. Het volk Israël staat dan op het punt om het beloofde land binnen te trekken. Mozes spoort het volk aan om de geboden te blijven gehoorzamen, ook als hij er straks zelf niet meer zal zijn. Hij herinnert het volk aan het verbond op de Sinaï en herhaalt de Tien Woorden. In deze versie zegt hij dat het volk de sabbat moet onderhouden: “Onderhoud de sabbat, zoals de Heer, uw God, u heeft geboden.”

Hoe is dat met elkaar te verenigen? Deze blog gaat in op joodse interpretaties die er traditioneel van uitgaan dat er geen synoniemen, herhalingen of tegenstellingen in de Schrift staan, omdat die in haar geheel woord van God is. Door die bril kijken ze naar het afwisselend gebruik van 'gedenken' en 'onderhouden'. De verschillende werkwoorden moeten wel een verschillende betekenis hebben. Zo’n manier van kijken kan verrassende inzichten opleveren!

Twee in één

Door de eeuwen heen zijn verschillende verklaringen gegeven voor de tekstvariatie. Een belangrijke joodse uitleg is dat beide woorden, 'gedenk' en 'onderhoud', door God op hetzelfde moment werden uitgesproken, in één enkele uiting. Hoewel dat voor mensen fysiek onmogelijk is, is het volgens de rabbijnen voor God geen probleem. Onder andere in het middeleeuwse werk Midrasj Aggada wordt daarbij verwezen naar Psalm 62:12, waar staat: “Eén heeft God gesproken, twee heb ik gehoord.”

Mensen van vlees en bloed kunnen niet alle nuances van de complexe uitingen van God verstaan, laat staan dat ze die kunnen weergeven op schrift. De veelzijdige, rijkgeschakeerde uitspraak van God wordt daarom noodgedwongen op twee manieren weergegeven. Elke weergave laat een andere nuance van de oorspronkelijke bedoeling zien.

De keus voor deze twee schakeringen wordt op verschillende manieren uitgelegd, bijvoorbeeld: Je moet de sabbat door de week gedenken als hij er niet is, en je moet hem onderhouden als hij er is (zo bijvoorbeeld Misjnat rabbi Eliezer 20; Midrasj Aggada op Deut 5). Het is immers niet altijd sabbat, er zijn zes dagen waarop gewerkt moet worden. Als je lijdt onder de last van je werk, kun je zo troost vinden in het gedenken van de sabbat.

Een andere verklaring interpreteert 'gedenk' als een mentale activiteit, iets wat je met je hoofd doet, maar 'onderhoud' als een zaak van het hart (Midrasj Tannaim). Je moet God dienen met hoofd en hart.

Schepping en bevrijding

Behalve de kwestie van de verschillende bewoordingen, is er ook nog het verschil in context. In Exodus wordt een verband gelegd met het scheppingsverhaal: God rustte op de zevende dag en verklaarde die heilig (Gen 2:1-3). Het volk Israël, en eigenlijk de hele schepping, moet dat in gedachten houden. Dat is dus een activiteit van het hoofd. Dit gedenken wordt gestimuleerd en actief vormgegeven door de drie verzen uit Genesis hardop uit te spreken in de sabbatavonddienst, en thuis bij de zegening van maaltijd.

In Deuteronomium wordt een ander verband gelegd, namelijk met de slavernij in Egypte. God wil niet dat zijn volk in eeuwige slavernij leeft. Daarom bevrijdde hij het met sterke hand uit het slavenhuis. Die bevrijdende daad van God is de reden die in deze versie gegeven wordt voor het onderhouden van de sabbat.

Het woord dat in Deut 5:15 gebruikt wordt voor het houden van de sabbat is la`asot, wat 'doen/maken' betekent: de sabbat moet 'gemaakt' worden. Het houden van de sabbat wordt zo geïnterpreteerd als een actieve daad, een bevrijding van slavernij. Door alle werk en zorgen bewust van je af te schudden 'maak' je sabbat.

Juiste volgorde

Het valt op dat in het lied  waarmee de sabbat als bruid wordt binnengehaald, de geboden 'onderhoud' en 'gedenk' niet in hun Bijbelse volgorde staan. In de Bijbel gaat het 'gedenk' uit Exodus immers vooraf aan het 'onderhoud' van Deuteronomium.

Eén van de redenen die worden gegeven voor deze afwijkende volgorde is dat 'onderhoud' zaken betreft waarvan je afstand moet nemen. Het gaat dan om al je wekelijkse beslommeringen. 'Gedenk' slaat op de vreugde van de sabbat. Om de schoonheid en rust van de sabbat te omarmen moet je jezelf eerst bevrijden van de slavernij, oftewel van je dagelijkse zorgen. Het 'onderhoud' gaat daarom vooraf aan het 'gedenk'.

Recept voor een goed leven

De traditionele rabbijnse exegese vat de twee termen dus op als een weergave van verschillende facetten van wat God zei. Gods sabbatsgebod is zo rijk dat het in mensentaal niet in één woord te vatten is. Om de volledige betekenis van het gebod te vatten zijn daarom minstens twee woorden nodig, 'gedenk' en 'onderhoud'. Het aspect van gedenken refereert aan de schepping, het aspect van onderhouden refereert aan de slavernij die het werk soms kan zijn, als zware arbeid of als werk-verslaving. Gods wet is een weg ten leven, dus onderhoud en gedenk!