2021: Hoe komen ze erbij?

Joden - christenen - moslims

De joodse, christelijke en islamitische jaartelling beginnen stuk voor stuk bij een beslissende gebeurtenis. De joodse begint al heel vroeg, namelijk bij de schepping van de wereld. Vandaar dat de jaartallen hoog zijn. Op 18 september 2020 begon tijdens zonsondergang het jaar 5781.

Volgens de islamitische jaartelling leven we sinds 20 augustus 2020 in het jaar 1442. Ook deze jaartelling begint met een belangrijke gebeurtenis, namelijk de vlucht van Mohammed van Mekka naar de stad Medina (op 16 juli 622). Die vlucht heet in het Arabisch de Hidjra. Hij was zo belangrijk, omdat de islam pas in Medina veel aanhangers kreeg. Daar kon Mohammed zijn plannen voor het eerst verwezenlijken.

De christelijke jaartelling begint bij de geboorte van Jezus. Dat was tenminste de bedoeling. Volgens de Bijbel werd Jezus geboren in de tijd van Herodes de Grote (zie Mattheüs 2). Maar Herodes de Grote moet al een paar jaar voor het jaar 1 gestorven zijn. Er is dus kennelijk een rekenfout gemaakt. De christelijke jaartelling had een paar jaar eerder moeten beginnen.

Zonnejaar

De christelijke jaartelling gaat uit van een zonnejaar. Zo’n jaar heeft 365 dagen, de tijd die de aarde nodig heeft om rond de zon te draaien. Omdat de aarde er iets meer dan 365 dagen over doet, is er van tijd tot tijd een schrikkeljaar met één extra dag: 29 februari.

Deze jaartelling gaat dus uit van de beweging van de zon. Daarom begint een jaar altijd in de winter. Op het noordelijke halfrond staat de zon dan laag aan de hemel, maar ten zuiden van de evenaar brandt de zon dan juist feller dan de rest van het jaar.

Voor de meesten van ons is het logisch dat de kalender gebaseerd is op de beweging van de zon en dat het jaar altijd in de koude winter begint. Maar zo vanzelfsprekend is dat niet. In het oude Midden-Oosten gingen alleen de Egyptenaren uit van zo’n zonnejaar. Dat systeem werd vervolgens eerst overgenomen door de Romeinen en later door de christenen. Maar uitgaan van het zonnejaar was uitzonderlijk. In de meeste culturen was de stand van de maan veel bepalender dan de beweging van de zon.

Maanjaar

Ga je uit van een maanjaar, dan is alleen de stand van de maan van belang. Vanaf de dag dat de maan voor het eerst weer als een smalle, lichte sikkel te zien is wordt steeds een groter stuk van de maan licht. Na ruim twee weken is het volle maan. Daarna wordt het verlichte deel van de maan langzamerhand weer kleiner, totdat de maan ’s nachts helemaal geen licht meer geeft. Die cyclus duurt 29 of 30 dagen. Daarna verschijnt de smalle maansikkel weer voor het eerst.

Maankalenders laten de maanden steeds beginnen met nieuwe maan. Als je uitgaat van 12 maanden per jaar, kom je uit op 354 dagen (12 x 29,5). Dat zijn er 11 minder dan het zonnejaar. Dat betekent dat ieder jaar ietsje eerder begint dan het jaar ervoor.

De islamitische jaartelling gaat alleen uit van de stand van de maan. Als moslims uitgingen van een zonnejaar, had het nu het jaar 1399 moeten zijn (2021 min 622). Maar het maanjaar is dus iets korter, waardoor het aantal jaren sinds 622 groter is, namelijk 1442.

Vasten

Dat systeem heeft praktische consequenties. De negende islamitische maand heet “ramadan”. Het is de vastenmaand, waarin moslims van zonsopgang tot zonsondergang niet eten en drinken. De ramadan begon in 2020 op 23 april, maar in 2015 begon hij op 17 juni. Omdat hier de dagen toen langer waren en omdat het heter was, was het voor moslims veel moeilijker om overdag te vasten dan in 2020. In Scandinavië was het zelfs nog zwaarder. Over een jaar of 10 begint de ramadan in de winter. Dan duurt de dag korter en is het veel minder zwaar om te vasten.

In principe was het mogelijk geweest om de ramadan altijd in hetzelfde seizoen te laten vallen, bijvoorbeeld door na een paar jaar steeds een dertiende maand in te voegen. De islam heeft daar niet voor gekozen vanwege deze uitspraak in de Koran:

Voorwaar, het aantal maanden bij Allah is twaalf maanden, volgens de beschikking van Allah op de dag dat Hij de hemelen en de aarde schiep(Bron: Soerat at-Tauba, Koran 9:36)

Israël en Babylonië

Een extra maand invoegen stuitte dus op verzet onder moslims, maar het was (en is) juist gebruikelijk bij de joden. In het oude Israël begonnen de twaalf maanden ook altijd bij nieuwe maan. Om te voorkomen dat de jaren steeds iets eerder zouden beginnen, werd in het voorjaar vaak een dertiende maand ingevoegd. Dat systeem was waarschijnlijk al heel vroeg bedacht in Babylonië.

De namen van de maanden werden voor een deel ook overgenomen van de Babyloniërs, bijvoorbeeld de naam “Nisan” voor de eerste maand (zie Esther 3:7 en Nehemia 2:1). En net als in Babylonië viel de eerste maand altijd in het voorjaar. Vandaar dat het in de negende maand winter was.

En de koning zat in de negende maand in het winterpaleis, en wel bij het vuur van het kolenbekken.(Bron: Jeremia 36:22)

Het Babylonische en het Israëlitische systeem hadden een groot voordeel. Omdat zo nodig een extra maand werd ingevoegd, konden de religieuze feesten steeds in hetzelfde seizoen gevierd worden. Het systeem functioneert in het jodendom nog steeds. Daardoor wordt Pesach altijd in het voorjaar gevierd en het nieuwjaarsfeest Rosj Hasjanah altijd in het najaar.

Joods nieuwjaar

Met dat joodse nieuwjaar is trouwens iets opvallends aan de hand. Het vindt niet plaats in de lente, aan het begin van de eerste maand, maar in de herfst, aan het begin van de zevende maand. Waarschijnlijk komt dat doordat er in het oude Israël twee verschillende kalenders bestonden, een die net als de Babylonische begon in het voorjaar, terwijl een andere, agrarische kalender begon in het najaar. In de Bijbel zie je sporen van allebei de systemen.

Regeringsjaren

In de Bijbel vind je nog geen jaartelling die eeuwenlang hetzelfde bleef. Als je wilde aangeven in welk jaar iets gebeurd was, vermeldde je hoelang na de troonsbestijging van de koning dat was. Zie bijvoorbeeld 1 Koningen 14:25:

In het vijfde jaar van de regering van koning Rechabeam trok koning Sisak van Egypte tegen Jeruzalem op.

Dat systeem had natuurlijk nadelen. Lang na koning Rechabeam was het moeilijk om te berekenen wanneer die aanval van koning Sisak precies had plaatsgevonden.

Verbeteringen

Het was daarom niet vreemd dat gezocht werd naar een beter systeem, waarbij de jaartelling voortaan bij een en dezelfde belangrijke gebeurtenis zou beginnen. In het Romeinse Rijk werden de jaren soms geteld vanaf de stichting van Rome. De stad zou gesticht zijn in het jaar dat wij 753 v.Chr. noemen. Maar deze jaartelling sloeg niet echt aan.

De Seleucidische jaartelling was belangrijk in het Midden-Oosten, ook in Israël. Die jaartelling begon ruim tien jaar na de dood Alexander de Grote, toen Seleucus I zijn rijk stichtte. Er waren twee varianten: een die begon in 312 v.Chr. en daarnaast een andere die begon in 311 v.Chr. Deze jaartelling wordt gevolgd in het deuterocanonieke Bijbelboek 1 Makkabeeën, bijvoorbeeld als de dood van de gehate koning Antiochus Epifanes gedateerd wordt in het jaar 149 (1 Makk. 6:17). De Seleucidische jaartelling bleef eeuwenlang in gebruik, ook onder joden en christenen. Na de opkomst van de islam maakte ze plaats voor de islamitische jaartelling.

Anno Domini

Het voorstel om de jaartelling bij de geboorte van Jezus te laten beginnen ontstond pas na het jaar 525. Dat jaar werd toen nog niet als jaar 525 aangeduid, maar de monnik Dionysius Exiguus berekende dat Jezus 525 jaar eerder geboren moest zijn. Dat hij er een paar jaar naast zat kunnen we hem moeilijk kwalijk nemen.

Pas in de achtste eeuw werd het gebruikelijk om gebeurtenissen volgens die telling te dateren. Je kon van Karel de Grote bijvoorbeeld zeggen dat hij overleed “Anno Domini 814”, oftewel in het jaar des Heren 814.

De schepping: wanneer?

In het jodendom was het idee om de jaartelling bij de schepping te laten beginnen er al in de tweede eeuw van onze jaartelling, maar die gedachte sloeg niet erg aan. In de Middeleeuwen werd die jaartelling wel populairder. Het was daarom nodig om preciezer vast te stellen wanneer de wereld geschapen was. Uiteraard speelden bij de berekening bepaalde gegevens uit de Bijbel een doorslaggevende rol. Uiteindelijk werd de knoop doorgehakt: de schepping had op 7 oktober van het jaar 3761 v.Chr. plaatsgevonden. Of je dat echt uit de Bijbel kunt afleiden laat ik nu maar in het midden.

Omrekenen

Het is me wat met al die verschillende jaartellingen en kalenders. Vandaar dat wereldwijd meestal de gangbare, Gregoriaanse jaartelling gebruikt wordt. Ook de meeste moslims en joden doen dat. Ze gebruiken hun eigen jaartelling meestal alleen in verband met religieuze zaken.

Mocht je toch willen weten welke dag het is volgens een andere jaartelling, dan kun je gelukkig gebruik maken van handige websites.