De Bijbel: groen van begin tot eind

The Green Bible

In 2008 verscheen ‘The Green Bible’, met een voorwoord van Desmond Tutu. In deze Engelstalige bijbeluitgave zijn teksten die zich laten verbinden met schepping, natuur en milieu groen afgedrukt. In 2017 verscheen als uitgave van het Nederlands Bijbelgenootschap (NBG) een Nederlandstalige versie. Hierin zijn de ‘groene’ verzen niet groen afgedrukt maar met een groene lijn in de kantlijn aangegeven.

De Engelstalige uitgave was gedrukt op papier van bomen met een groen keurmerk. De Nederlandse uitgave zou gedrukt worden op gerecycled papier van niet meer gebruikte bijbels. Helaas: na een grootse presentatie van deze Bijbel werd hij al spoedig uit de handel genomen. Er was namelijk geen gerecycled bijbelpapier gebruikt, maar gewoon papier. Daarbij viel het woord fraude. Het NBG stelde de resterende Groene Bijbels daarna gratis ter beschikking.

Inmiddels lijkt deze uitgave een verzamelaarsobject geworden dat niet beneden de 35 euro te verkrijgen is. De Groene Bijbel is niet meer herdrukt. Wel is er nu een werkboek verschenen: Maak je bijbel groen. Er worden een groene markeerstift en groene stickers bij geleverd waarmee je zelf aan de gang kunt gaan.

Moderne projectie in oude tekst? 

Hoe zijn de 1654 `groene verzen’ in de Nederlandstalige Groene Bijbel geselecteerd? We vinden in de Bijbel toch nooit de woorden natuur en milieu? Leggen we zo niet onze eigen ideeën op aan de tekst?

De Bijbel is vanuit het moderne perspectief vaak gelezen in termen van tegenstellingen, zoals geest versus materie, natuur versus cultuur, schepping versus verlossing. Deze tegenstellingen bestonden wellicht niet in het oude bijbelse denken. Het is goed om ons daar bewust van te zijn. Wellicht kunnen we dan ook teksten groen kleuren die op het eerste gezicht niet over ‘natuur’ gaan, maar die in het bijbelse perspectief weldegelijk groen zijn.

Een theologisch gezelschapsspel

Ik kan mij zo een gezelschapsspel voorstellen: je mag een groen vers ontgroenen en een ander vers groen kleuren. Het nieuwe werkboek wijst ook in de richting van deze creatieve zelfarbeid. Er mag van mij dan ook een rode markeerstift gebruikt worden. Bij iedere beurt legt een deelnemer het waarom van de keuze uit. Ik vermoed dat het leidt tot grote theologische verlegenheid: Is niet alles schepping van God? Zo zullen ecologisch cruciale teksten als Genesis 1:26 en Psalm 8, over het heersen van de mens over de schepping, mogelijk eerst van een rode waarschuwing voorzien worden voordat we ze groen herlezen. De tastende vraag naar wat de oorspronkelijke auteur mogelijk bedoeld heeft mag niet verdwijnen, maar is noodzakelijk als corrigerende spelleider.

Het volgende proefspel speelt zich af rond vier stukken in de Bijbel: de aanvang van de joodse en christelijke Bijbels (Genesis), het einde van de joodse of Hebreeuwse Bijbel (2 Kronieken), het begin van het evangelie in de versie van Lucas, en het einde van de christelijke Bijbel (Openbaring).

Om te beginnen

Zowel in de Engelse als de Nederlandse versie is Genesis 1-3 bijna geheel groen gekleurd. Maar toch zijn er verschillen tussen deze versies die uitdagen tot het spel van het waarom. Waarom wordt in de Nederlandse versie Genesis 2:1–2, de instelling van de sabbat, niet groen afgedrukt, terwijl juist hier het ‘groene’ leven begint? Centrale ‘groene’ teksten over de sabbat, het sabbatjaar en het jubeljaar berusten op deze tekst over het rusten en opademen van God, waaraan mens en natuur deel mogen hebben.

Niet minder opvallend is de afwezigheid van groen in Genesis 2:23-25, en wel in beide versies. Deze passage gaat over de schepping van de vrouw, ‘uit eigen gebeente, uit eigen vlees, om één van lichaam te worden en samen naakt te zijn’. Waarom maakt de mens (adam), uit de aarde (adama) geschapen, niet meer deel uit van de natuur nu ‘mannelijk’ en ‘vrouwelijk’ hun intrede hebben gedaan, terwijl de mens in ‘natuurlijke staat’ nog wel groen was?

De groene concentratie in Genesis 1-3 zou gerelativeerd kunnen worden wanneer de eerste woorden ‘In het begin’ vertaald zouden worden met ‘Om te beginnen…’, of zoals de Naardense vertaling doet ‘Sinds het begin is God schepper’. De schepping is in heel de Schrift creatio continua, voortgaande schepping, en kleurt zo natuur en geschiedenis.

Vrijlating van slaven of terug naar normaal?

Om in de huidige crisis een weg en uitweg te vinden, kunnen het einde van de Hebreeuwse Bijbel en het begin van het Nieuwe Testament beslissend verder helpen. Maar juist hier heb ik de groene markeringen gemist.

In de joodse versie van de Hebreeuwse Bijbel, ook Tenach genoemd, is 2 Kronieken het laatste bijbelboek. In het laatste hoofdstuk wordt teruggekeken naar de ballingschap van het volk in Babel. De aanleiding tot de ballingschap die hier genoemd wordt is verrassend:

Zo ging in vervulling wat de HEER bij monde van Jeremia had voorzegd. Zeventig jaar bleef het land braak liggen en had het rust, totdat alle niet in acht genomen sabbatsjaren vergoed waren.(Bron: 2 Kronieken 36:21)

Het land heeft recht op herstel. Als de mens daar geen acht op geeft, moet hij niet even, maar zéventig jaar plaats maken voor herstel van het land. Welke vergelijkbare radicale stappen ten bate van natuur en milieu zou dat voor onze tijd van klimaatcrisis inhouden?

De genoemde profeet Jeremia kan uitgesproken actueel gelezen worden in onze tijd van corona en van herbezinning op ons slavernijverleden en de huidige raciale verhoudingen. Jeremia 34 beschrijft de tijd net voor de ballingschap. Jeruzalem wordt belegerd. De bewoners blijken zich ineens te herinneren dat ze volgens het sabbatjaar hun slaven moeten vrij laten. Mogelijk zal dat de verovering kunnen voorkomen. Maar de dreigende belegering zet niet door, waarop de bewoners alle vrijgelaten slaven weer tot slaaf maken: ‘terug naar normaal!’. Maar Jeremia kondigt juist daarom de ballingschap aan. Zo worden in 2 Kronieken en Jeremia 34 de kenmerken van het sabbatjaar, de vrijheid van de slaven – en daarmee ruimer van alle mensen – én de vrijheid van de aarde, centraal voor de toekomst van de mens, in de ondergang of in een hoopvolle toekomst.

Jubeljaar: genade voor mens en natuur

Het evangelie van de komst van Gods koninkrijk krijgt bij Lucas voor het eerst concrete contouren tijdens het optreden van Jezus in de synagoge in Nazareth (Lukas 4). De inhoud van de blijde boodschap wordt door Jezus toegelicht aan de hand van Jesaja 61:1-2. Het is een boodschap voor armen, blinden en onderdrukten. Jezus roept ‘een genadejaar van de Heer’ uit. Daarmee is het jubeljaar aangeduid, het vijftigste jaar, wanneer de grond opnieuw radicaal herverdeeld moet worden. Na zeven sabbatjaren, in het vijftigste jaar, wordt bovendien een achtste jaar toegevoegd, zodat de grond twee jaar lang kan herstellen. Zo groen is de centrale boodschap van het evangelie – maar niet in de Groene Bijbel – met alle vragen naar een actuele doorvertaling.

Om te eindigen

Hij liet mij een rivier zien met water dat leven geeft. De rivier was helder als kristal en ontsprong aan de troon van God en van het Lam. In het midden van het plein van de stad en aan weerskanten van de rivier stond een levensboom, die twaalf vruchten gaf, elke maand zijn eigen vrucht. De bladeren van de boom brachten de volken genezing.

De rivieren zijn er, maar ‘de zee is er niet meer’ (21:1). Ook deze tekst kleurt groen in de Groene Bijbel... Maar hoe is dat bedoeld? Modern opgevat kan het heel negatief klinken: de zee als levensader is verdwenen. Of juist bijbels gezien juist positief: de chaosmacht is uit de schepping verdwenen.

De Groene Bijbel kan een boeiend en nodig leesexperiment zijn, dat van begin tot eind te denken geeft. Zolang het maar een open lezing blijft die uitdaagt tot gesprek en discussie.