In gesprek met de Bijbel

Eén manier om dit te doen is Bibliolog. Bibliolog is een in de Verenigde Staten en Duitsland ontwikkelde methode voor omgaan met de Bijbel. Deze methode kan helpen om de teksten van de Bijbel te verbinden aan je eigen leven en zo tot nieuwe inzichten te komen over de Bijbel, God en jezelf.

De Bijbel en de theoloog

Een van de redenen dat ik theologie ben gaan studeren, is uit liefde voor de Bijbel. Ik vind het fascinerend dat een Boek van duizenden jaren oud ook vandaag nog tot mensen spreekt. Door de Bijbel heen worden mensen geïnspireerd, en proeven ze iets van de liefde van God. Het is een voorrecht om op de universiteit dat boek te kunnen bestuderen. Maar tijdens mijn studie werd de Bijbel voor mij steeds meer een onderzoeksobject en steeds minder een gesprekpartner.

Na een paar jaar studie las ik een boek van de Amerikaanse theoloog en Bijbelvertaler Eugene Peterson: 'Eat This Book'. (Die titel is een verwijzing naar Openbaring 10:9–10, waar Johannes de opdracht krijgt een boekrol op te eten).

Volgens Peterson is het essentieel dat je niet alleen maar de Bijbel leest als historisch werk, grote literatuur of wijze lessen. Door de Bijbel heen ontdek je de stem van God. Dat is de claim van de Bijbel zelf, en door de geschiedenis heen is dat ook hoe de Bijbel werd gelezen. Je kan de Bijbel alleen begrijpen als je die claim serieus neemt. Dus ook (juist!) als theoloog is het belangrijk de Bijbel te lezen met een gevoeligheid voor de stem van God. Niet alleen maar lezen, maar in gesprek gaan met de Bijbel.

De oorsprong van Bibliolog  

Maar hoe doe je dat, 'in gesprek gaan met de Bijbel'? In kerken, op scholen en andere plekken zijn daarvoor verschillende manieren ontwikkeld. Van Gemeente-Groei-Groepen tot lezingen, van Bibliodrama tot Lectio Divina. Eén van de manieren om dat te doen is Bibliolog. 

Op 12 februari was prof. dr. Uta Pohl-Patalong te gast bij de PThU in Groningen. Zij is als hoogleraar in de Praktische Theologie verbonden aan de Universität Kiel in Duitsland. Een belangrijk deel van haar onderzoek richt zich op Bibliolog. Tijdens de avond legde prof. Pohl-Patalong uit dat Bibliolog bedacht is door de Amerikaanse Joodse literatuurwetenschapper en psychotherapeut Peter Pitzele. Pitzele heeft deze methode in eerste instantie ontwikkeld om interreligieus Bijbellezen, tussen joden en christenen, te begeleiden. De methode is gebaseerd op de joodse uitlegmethode van de Midrash. Bij een Midrash wordt niet in de eerste plaats 'de kernbetekenis' van een tekst onderzocht, maar worden 'verhalen rondom' een tekst verteld.

Hoe ziet een Bibliolog eruit?

Als je Bibliolog doet, verplaats je jezelf in de figuren die voorkomen in een Bijbelverhaal. Je zit met een groep mensen bij elkaar, en één persoon is de (daarvoor opgeleide) Bibliolog-leid(st)er. Deze leid(st)er introduceert het Bijbelverhaal en geeft een beetje (historische) context. Daarna leest ze het verhaal voor, maar zet het verhaal op sommige punten even stil. Op een punt dat ze stilstaat geeft ze de deelnemers de opdracht zich te verplaatsen in een figuur uit het verhaal, en nodigt de deelnemers uit om in de rol van die figuur een vraag te beantwoorden.

Als je bijvoorbeeld een Bibliolog over het verhaal van De Verloren Zoon (Luk. 15:11–32) doet, zou je het verhaal stil kunnen zetten op het punt nadat de jongste zoon vertrekt (Luk. 15:13). De leid(st)er kan dan vragen wat de deelnemers zouden voelen als zij de vader in het verhaal zouden zijn. Of ze zou kunnen vragen wat de oudste zoon tegen de vader zou zeggen als hij hoort dat zijn broertje vertrokken is. Het antwoord op die vragen staat natuurlijk niet in het verhaal. Maar door na te denken over wat jij op die plekken zou antwoorden, leer je over de mogelijkheden die in het verhaal zitten én over hoe jij zelf het verhaal leest.

Aan het eind van een Bibliolog-sessie ga je dan ook samen in gesprek over wat de antwoorden die anderen gaven, en de antwoorden die je zelf gaf, met je hebben gedaan. Ben je tot nieuwe inzichten gekomen over het verhaal? En ben je tot nieuwe inzichten gekomen over jezelf?

Wit & zwart vuur 

Een belangrijk theologisch principe achter Bibliolog is het onderscheid tussen 'wit vuur' en 'zwart vuur'. Dit beeld is bedacht door rabbijnen in de Middeleeuwen. Als je de Bijbel leest, zie je woorden op papier. Die woorden zijn meestal geschreven in zwarte inkt, vandaar 'zwart vuur'. Het zwarte vuur gaat voornamelijk over de relatie tussen mensen en God. Maar dat zwarte vuur laat ook veel open. Karakters worden niet uitgewerkt, de omgeving waar een verhaal zich afspeelt is niet altijd duidelijk, en er kunnen veel vragen openblijven. Die open ruimte wordt het 'witte vuur' genoemd. De ruimte tussen het zwart van de letters.  

Sommige elementen van het witte vuur behoorden tot de algemene kennis van degenen die leefden  in de tijd dat de verhalen geschreven werden. Die elementen kan de Bibliolog-leid(st)er uitleggen in de introductie op het verhaal. Wat je echter samen ontdekt, zijn de verschillende elementen van het witte vuur die open zijn. Waar liggen gedachten die jouw leven raken? Wat zegt het verhaal (niet) over het karakter en de reacties van de Bijbelse figuren? Welke nieuwe inzichten doe je op door je in te leven in de figuren waar het verhaal over gaat? Door te luisteren naar wat de andere deelnemers vertellen, kan je ook je eigen blik op het Bijbelverhaal verruimen. Zo ga je samen in gesprek met het Bijbelverhaal en de figuren die daarin voorkomen.

Academische inzichten

Wat is nou de meerwaarde van Bibliolog voor academisch onderzoek naar de Bijbel? Binnen de Bijbelwetenschap is de laatste tijd een groeiende aandacht voor 'receptiegeschiedenis'. Receptiegeschiedenis is het onderzoeken van hoe de Bijbel in het verleden is geïnterpreteerd. Wetenschappers die receptiegeschiedenis bestuderen, gaan ervan uit dat je inzichten kan opdoen over de Bijbel, door te kijken naar hoe mensen in het verleden de Bijbel hebben gelezen.

Bibliolog is ook een vorm van 'receptie' van de Bijbel. We zien het effect dat een Bijbeltekst kan hebben op het leven van mensen, en de potentie van een tekst om tot nieuwe inzichten te komen. Bijbelwetenschappers kunnen deze inzichten op waarde schatten, en eventueel gebruiken in hun onderzoek naar wat een Bijbeltekst doet.

Een andere meerwaarde van Bibliolog is voor de Praktische Theologie. Dat is de tak van theologie die onderzoek doet naar praktijken. Hoe geven mensen vorm aan hun geloof? En hoe spreken ze over God in de praktijk? Prof. Pohl-Patalong gaf voorbeelden van predikanten die Bibliolog inzetten tijdens een kerkdienst. In plaats van een preek die een monoloog is, krijg je dan een interactief verhaal, waarbij je samen in gesprek gaat over wat de Bijbel met je doet.

De Bijbel is natuurlijk niet alleen maar van de Kerk. Prof. Pohl-Patalong liet zien hoe juist ook op scholen zonder religieus uitgangspunt Bibliolog een manier kan zijn om te laten zien dat de Bijbel niet alleen maar een oud en stoffig boek is. Leerlingen ontdekken dat ze zelf in gesprek kunnen gaan met de oude verhalen uit de Bijbel en dat die verhalen ook voor hen gaan leven.

Het onderzoek naar methoden van omgaan met de Bijbel als Bibliolog en Bibliodrama staat nog in de kinderschoenen. Maar gezien het succes van deze methode in diverse landen, zullen we er zeker nog veel van horen!