De Bijbel verouderd? Wie geïnspireerd wordt weet wel beter!

Wat doen we met het Oude Testament?

Bij die gelegenheid mag ik iets zeggen over het gebruik van het Oude Testament. Ik schreef er ook een bijdrage over in de bundel. Het is niet zo moeilijk om de problemen op te sommen die lezers kunnen hebben met dit deel van de Bijbel. De eerste (en misschien ook wel de beste) ketter van de christelijke kerk, Marcion, stelde al voor om het Oude Testament maar niet meer te erkennen als heilig en gezaghebbend boek. Na hem is dat door velen herhaald, zij het dat men zich daarbij meestal beperkte tot kritiek op achterhaalde wetten en moreel verwerpelijke verhalen.

Er zijn er natuurlijk ook die het voor het Oude Testament hebben opgenomen. Nederlandse theologen gingen daarin vaak voorop. Denk maar aan Kohlbrugge, Van Ruler en Miskotte.

Tegenwoordig ligt het Oude Testament vooral onder vuur bij mensen als Paul Cliteur, die een verband ziet tussen monotheïsme en geweld. Het Oude Testament wordt ook wel neergezet als ‘bloedboek’ door Dimitri Verhulst en door sommigen op één lijn gezet met Hitlers ‘Mein Kampf’. Het leidt tot heftige debatten die vanwege niet (h)erkende of niet ter discussie gestelde vooronderstellingen doorgaans weinig opleveren.

Ik stel een andere benadering voor. Is het wel nodig dat we als Bijbelliefhebber steeds in de verdediging gaan? De door de redactie van de bundel aangehaalde Philip Kitcher zette mij aan het denken. In de bundel schrijf ik daarover het volgende.

Sterke verhalen

Is het eigenlijk wel zo slecht gesteld met het Oude Testament? Er blijkt ook veel belangstelling voor te zijn. Neem de succesvolle serie ‘De Bijbel voor ongelovigen’ door Guus Kuijer. Hij beperkt zich daarbij tot het Oude Testament omdat hij het Nieuwe Testament minder interessant vindt. 

Het past in een bredere aandacht voor klassieke teksten. Zo heeft Stephen Fry veel succes met zijn nu ook in het Nederlands vertaalde boek ‘Mythos’ (2018), met daarin een hervertelling van de oude Griekse mythen. Fry is een fervent bestrijder van geïnstitutionaliseerde godsdienst. Het filmpje uit 2015 waarin hij antwoord geeft op de vraag wat hij zou zeggen als hij oog in oog met God kwam te staan, werd een wereldhit en leverde hem ook een officiële aanklacht wegens blasfemie op.

Je zou je af kunnen vragen of het niet beter zou zijn wanneer mensen zoals hij onbevangen het Oude Testament zouden kunnen lezen. Volgens de filosoof Philip Kitcher zal de religie verdwijnen en zal de Bijbel uiteindelijk bij meesterwerken zoals die van Homerus, Shakespeare en Tolstoj worden gevoegd. Als dit zou gebeuren, dan zou dit voor het Oude Testament misschien helemaal niet zo slecht zijn. Het Oude Testament zou wel eens beter tot zijn recht kunnen komen zonder die inkadering in bestaande religies van jodendom, christendom en islam.

De lezing wordt nu bepaald door oeverloze discussies over historische betrouwbaarheid en theologische en ethische kwesties: over schepping of evolutie, de ark van Noach, de vis van Jona, de genocide in naam van God, het stenigen van overspeligen, de vertaling met ‘maagd’ of ‘jonge vrouw’ in Jesaja 7:14. Ik pleit ervoor om gewoon te accepteren dat de teksten van het Oude Testament gebaseerd zijn op een achterhaald wereldbeeld en op een achterhaald godsbeeld. Mijn wereld is niet plat en mijn god houdt zich niet bezig met het regelen van regen en het zenden van ziektes. Voor het lezen van het Oude Testament betekent dat niet alleen dat we kunnen ophouden met verdedigen dat de aarde in zes dagen is geschapen en ophouden met zoeken naar hout op de Ararat, maar ook dat we kunnen ophouden met het verdedigen van een god die een hele wereld laat verdrinken, volken laat uitmoorden en Baälspriesters laat afslachten.

Laat geloof en inspiratie beslissen!

Dat klinkt misschien verdacht Marcionitisch, maar je kunt ook zeggen dat het getuigt van een groot vertrouwen in de kracht van het Oude Testament. Het gaat echter in zekere zin ook verder dan Marcion, want wat ik hier voorstel betreft ook het Nieuwe Testament, dat niet los gezien kan en mag worden van het Oude Testament. Ik zou willen pleiten  voor een sola scriptura los van de andere ‘sola’s’ die van tevoren bepalen waarover het gaat. Laten het Oude en het Nieuwe Testament de strijd met teksten zoals het Gilgamesj-epos en de Ilias maar aangaan zonder dat bij voorbaat al beslist is welke tekst de beste is. Dan zullen we wel zien welke tekst zo geïnspireerd is dat hij nog steeds mensen kan inspireren.

Begrijp me goed: dit is geen oproep om het geloof in God op te geven. Waar ik voor pleit is om het geloof in God niet meer direct te verbinden met de Bijbel. Dat is goed voor het geloof en het doet uiteindelijk ook meer recht aan de Bijbel.

Je geloof in God krijg je mee van de mensen om je heen, van je ouders en van je geloofsgemeenschap. Het is een gedeeld optimisme over de liefde die overwint en recht dat zegeviert. Het komt voort uit een traditie waarvan ook de Bijbel deel uitmaakt. Als je het echter wilt teruglezen in of wilt bewijzen vanuit de Bijbel, dan kom je in de problemen. Beter dan dit krampachtig weg te redeneren is het om gewoon te erkennen dat dit nu eenmaal zo is.

Daarmee wordt de Bijbel niet waardeloos. Integendeel, je leest erin hoe het geloof vroeger gewerkt heeft bij mensen en hoe het bij een geheel ander wereldbeeld en een zich ontwikkelend Godsbeeld mensen heeft geïnspireerd kritisch en optimistisch gelovig naar zichzelf en de geschiedenis te kijken. Mijn ervaring van tientallen jaren intensief Bijbellezen is dat het de moeite loont om je te blijven verdiepen in deze oude teksten. Zonder die Bijbel zou ik mijn geloof allang hebben verloren.

Dit blog is deel 3 uit een serie. Lees ook deel 1: de Bijbel en de moderne tijd en deel 2: Leiderschap.