Contextueel Bijbellezen

Intercultureel lezen

Heel veel kunnen we leren over de invloed van de context op het Bijbellezen uit het grootschalige, in 2000 gestarte project ‘Door het oog van een ander’. Daarin werden leesgroepen uit verschillende landen geconfronteerd met elkaars leesverslagen, bijvoorbeeld van het verhaal uit Johannes 4 over de ontmoeting tussen Jezus en een Samaritaanse vrouw bij een bron. Bij de confrontatie met de leesverslagen van mensen uit een heel andere cultuur wordt men vaak getroffen door de verschillen in de manier van lezen, in wat opvalt of vragen oproept. Het leidt tot verbazing over wat anderen zien in de tekst. Men gaat echter ook nadenken over de eigen manier van lezen. Dat gebeurt als men kennis neemt van hoe in de andere groep gereageerd werd op het leesverslag van de eigen groep. De vervreemding die men zelf had ervaren toen men te zien kreeg hoe de anderen de tekst hadden gelezen blijkt doorgaans wederzijds. Opeens kijkt men een beetje door de ogen van een ander naar zichzelf.

Een leesgroep uit India merkt op dat plaatsen zoals een waterbron heel geschikt zijn voor persoonlijk contact. Vaak beginnen daar liefdesrelaties.

Een leesgroep uit Kwazulu Natal (Zuid-Afrika) vraagt zich af wat die vrouw daar bij de bron deed. Het lijkt erop alsof ze een man wilde verleiden.

Een groep uit Nicaragua stelt vast dat het een vreemd moment was om op het heetste van de dag water te putten. Wilde de vrouw andere mensen ontlopen? Was ze een buitenstaander die het met elke mogelijke man wel aan wilde leggen?

In een Nederlandse groep werd opgemerkt dat de vrouw Jezus hielp om te ontdekken wie hij werkelijk was.

Velen lezen het als een verhaal van racisme, waarbij de ene groep mensen niet wil eten met de andere groep. In de Indiase kastensamenleving is het ondenkbaar dat iemand van de ene kaste zou drinken uit de beker van iemand uit een andere kaste.

Dat roept zinvolle vragen op. Men denkt dat de eigen opmerkingen bij een tekst en vaak ook de eigen uitleg min of meer vanzelfsprekend zijn en correct. Dat blijkt echter door anderen helemaal niet zo ervaren te worden. Waar komen die verschillen vandaan? Wie heeft er nu gelijk? Wie doet het meest recht aan de tekst?

De tekst en zijn literaire en historische context

Wie een tekst serieus wil nemen, besteedt aandacht aan zijn context. Dat betreft om te beginnen de literaire context van de tekst zelf. Vaak wordt pas in het bredere verband van het hoofdstuk of het hele geschrift de betekenis van een tekst duidelijk. Van belang voor een goed begrip is vaak ook dat men inzicht heeft in de historische context: wanneer is deze tekst geschreven en voor wie? Voor de meeste Bijbellezers is dat vanzelfsprekend, maar ooit was dit een vernieuwend inzicht dat leidde tot een heel andere omgang met de Bijbel. Het begon bij zo iemand als Spinoza (1632-1677)  en bij anderen die de heilige teksten net als andere teksten gingen lezen. Ze probeerden rationele antwoorden te geven op de vragen die de teksten opriepen. Het was het begin van een Bijbelwetenschap die de Bijbel niet meer slechts als een vergaarbak van bewijsplaatsen voor de leer der kerk ziet. Het was het begin van de historisch-kritische Bijbeluitleg die poogt recht te doen aan de Bijbel door hem te lezen in zijn oorspronkelijke, historische context.

De kunst van het relativeren

De historisch-kritische benadering is altijd gewantrouwd, om te beginnen vanuit kerkelijke kringen. De aandacht voor de historische context werkt namelijk relativerend. Het laat zien dat de vorm en daarmee ook de inhoud van de tekst mede bepaald zijn door de situatie waarin zij is ontstaan. Dat botst met de idee van de Bijbel als een container van tijdloze, door God ingegeven waarheden.

De historisch-kritische benadering wordt ook gewantrouwd om de arrogantie waarmee zij soms gepaard gaat: alsof de Bijbel alleen goed te verklaren zou zijn met de op rationele argumenten gebaseerde reconstructie van het ontstaan van de tekst.

Ook binnen de Bijbelwetenschap kwamen er tegenbewegingen. Veel geleerden kiezen ervoor om de Bijbel te lezen als een literair kunstwerk. Belangrijker dan de reconstructie van de ontstaansgeschiedenis vinden ze om aandacht te schenken aan de structuur van de tekst en andere literaire kenmerken. Aan de andere kant is er toenemend aandacht voor de rol van de lezer en zijn/haar specifieke context. Het gaat er dan niet meer uitsluitend om te onderzoeken wat de schrijver ooit bedoelde met zijn/haar tekst. De aandacht gaat nu uit naar de betekenis die de tekst heeft gekregen in de loop van de geschiedenis en welke rol de steeds wisselende context van de lezer daarbij speelt.

De paradox van het Bijbelgebruik

Het is boeiend en zinvol om de invloed van de context van de lezer op zijn/haar lezing van de Bijbel te bestuderen. Daarbij is het wel zaak om de vraag wie het bij het rechte eind heeft op te schorten. Op zo’n manier kunnen verschillende benaderingen van de Bijbel met elkaar in gesprek worden gebracht. Dat helpt bij de omgang met de paradox van het Bijbelgebruik, namelijk dat de Bijbel zijn lezers zowel verbindt als van elkaar scheidt. Aan de ene kant is het respect voor de Bijbel vaak zo ongeveer het enige wat alle verschillende kerken, denominaties of in wat voor soort groep christenen ook uiteen zijn gegaan, nog gemeen hebben. Het biedt zelfs mogelijkheden voor de verbinding met niet-gelovigen, die de waarde van de Bijbel als authentieke bron en literair meesterwerk erkennen. Aan de andere kant lopen de meningen over betekenis van de teksten en het gezag daarvan sterk uiteen. Wat gewonnen wordt in het mooie besef dat je samen hoopt goede dingen te vinden in de Bijbel gaat vaak al snel verloren als je gaat lezen, zeker als je het gelezene dan ook gaat uitleggen en toepassen. Gebruik van Bijbelteksten biedt dan vaak niet de mogelijkheid tot communicatie, maar is dan juist het eind van het gesprek: met de Bijbel aan zijn kant hoeft men niet meer naar de ander te luisteren.

De context van de lezer

Het is een hele kunst is om zicht te krijgen op de manier waarop je eigen context zich verhoudt tot jouw eigen manier van Bijbel lezen. Dat begint ermee dat je toegeeft dat die context van invloed is. Niet iedereen is daartoe bereid. Een gelovige zal kunnen tegenwerpen dat hij/zij de Bijbel ziet als het Woord van God waaraan hij/zij zich volledig wil onderwerpen. De eigen opvattingen moeten daarom zoveel mogelijk ter zijde worden geschoven. De geleerde zal kunnen tegenwerpen dat hij/zij zich bij de uitleg van de Bijbel uitsluitend laat leiden door verifieerbare argumenten en dat subjectiviteit zoveel mogelijk bestreden moet worden. De context van de lezer komt bij deze wetenschappelijke benadering pas in beeld bij de toepassing van de tekst zoals dat met name in de kerkelijke context gebeurt. Dat is echter een ander vakgebied. Binnen de gevestigde wetenschappelijke exegese is er ook argwaan ten opzichte van bevooroordeelde lezing van de Bijbel zoals dat gebeurt in bijvoorbeeld de bevrijdingstheologie en de feministische exegese. Die gaan wel bewust uit van de context waarin de lezer zich bevindt met het oog op verandering van ongewenste situaties en verhoudingen waarmee die lezer te maken heeft.

 Op dit terrein vol (voor)oordelen en onwrikbare principes moet men behoedzaam manoeuvreren. Het is vooral zaak om eerst goed te observeren.

Feitelijk gebruik van de Bijbel

Wat gebeurt er precies als mensen de Bijbel lezen? Hoe gaan zij te werk en wat levert het op? De laatste jaren is er veel onderzoek gedaan naar de geschiedenis van de uitleg. Steeds vaker wordt er ook onderzoek gedaan naar het leesgedrag van de gewone Bijbellezer. Binnenkort wordt er een zo’n onderzoek gepresenteerd uitgevoerd in opdracht van het NBG in samenwerking met het Centrum voor de contextuele interpretatie van de Bijbel van de PThU en de VU. Daarin is een poging gedaan om in kaart te brengen welke invloed de Bijbel heeft op zijn lezers. Het leesgedrag van de Bijbellezers is ook aan de orde in de predikantsopleiding van de PThU. In het college over het gebruik van de Bijbel leren de studenten te onderzoeken hoe in hun stagegemeente daadwerkelijk omgegaan wordt met de Bijbel. Dat is nog helemaal niet zo eenvoudig. Kerkmensen zullen snel het belang van de Bijbel beamen. Of en hoe dat gestalte krijgt en de rol van de voorganger daarbij, is vaak heel verschillend. Theorie en praktijk willen ook nog wel eens verschillen. Dat is niet erg, als je er maar wel van bewust bent.

Lees deze passageVerder lezen?