Over de levensboom, Christus en zijn kruis

Waar kom je de levensboom tegen?

Uitbundige voorbeelden in de kunst vinden we op de Absismozaïek van de San Clemente in Rome en op de Holzdecke van de St. Michaeliskirche in Hildesheim. Een mooi voorbeeld van deze symboliek op liturgische kleding is te vinden op een priesterkazuifel uit de collectie van het Catherijneconvent (gedateerd tussen 1900-1909). Op dit kazuifel zien we op de achterkant de levensboom en op de voorkant een levensboom met Maria en Jezus. De wijze van afbeelding van Maria en Jezus, doet naast aan Openbaring 12, denken aan het motief van de Lees deze passageboom van Jesse. 

Jezus en het kruis als levensboom in de vroege kerk

De hierboven gegeven voorbeelden laten zien dat de verbinding van Jezus en zijn kruis met de levensboom al in de vroege Lees deze passageMiddeleeuwen gemaakt werd. Zowel de connectie tussen Jezus en de levensboom als die tussen het kruis en levensboom is echter al ouder. Zo spreekt Hieronymus (rond 390) al over de gelovigen als bomen en over Jezus als levensboom (Homilie op Psalm 1). De verbinding tussen het kruis van Jezus en de levensboom vinden we al bij Justinus de Martelaar (rond 160 die de levensboom als voorafbeelding van het kruis schetst (Dialoog met Trypho, 86). Ook herkende men het kruis van Christus al in een tekstvariant op Psalm 95:10 (LXX, 96:10 in de Hebreeuwse tekst) waar men las: ‘die regeert vanaf het hout’. Hoewel deze lezing in geen enkel Hebreeuws of Grieks handschrift is teruggevonden, was zij wijdverbreid in de vroege kerk (zie onder andere Brief van Barnabas 8:5).

Wortels van het motief

Ik heb hierboven enkele voorbeelden gegeven. We hebben echter nog niet duidelijk gemaakt waar het motief vandaan komt. Daar gaan we nu op in. We vinden de identificatie van Christus, zijn kruis en de levensboom niet expliciet in de Bijbel. Wel heeft de christelijke wijze van afbeelden en spreken over bomen zeker overeenkomsten met andere tradities en vinden we zelfs invloeden terug van de Wereldboom of kosmische boom zoals die bekend is uit het Oude Nabije Oosten (alsook uit de Germaanse mythologie). Toch verklaren de overeenkomsten tussen de symboliek van de kosmische boom en het kruis niet hoe vroege christenen tot hun spreken over Jezus en het kruis als levensboom kwamen. De verklaring hiervoor is veel meer te zoeken in het vroegchristelijke denken. Er zijn namelijk wel aanknopingspunten in de Bijbel te vinden die aanleiding kunnen hebben gegeven tot de vorming van ons motief.

In de eerste plaats kan de connectie tussen Jezus, zijn kruis en de levensboom gezien worden in het licht van een bredere doordenking van het Oude Testament door hen die Jezus als Messias zagen. Zij zagen in het Oude Testament al voorafbeeldingen van Jezus. Te denken valt aan de wijze waarop door christenen in de Wijsheid uit het boek Spreuken, Jezus werd herkend.

In de tweede plaats kan ons motief worden gezien in het licht van de doordenking van het volstrekt nieuwe van Jezus’ daden. Om dit vernieuwende te vertellen werden echter beelden uit de traditie gebruikt. Zo lieten Johannes en Paulus bijvoorbeeld hun licht schijnen op Jezus’ dood en opstanding door erover te spreken in relatie tot Adam en de tuin in Eden (Joh 20, Rom 5 en 1 Kor 15).

Vanuit deze twee bredere gedachten, kunnen vijf concretere aspecten of tradities aanleiding hebben gegeven tot het in deze blog uitgewerkte motief. 

Het hout van de levensboom en het hout van het kruis

 In het gedeelte over de vroege kerk heb ik al gewezen op de connectie die vroege christenen maakten tussen het houten kruis en het hout van de levensboom. In het Nieuwe Testament is deze connectie tussen het hout van de levensboom en het hout van het kruis al impliciet aanwezig doordat voor zowel het kruis (regelmatig) als de levensboom (altijd) de term xulon wordt gebruikt (Zia o.a. Hand 5:30, in het verlengde van Deut 21:22-23). Aangezien het kruis en een boom min of meer dezelfde vorm hebben, lijkt een connectie snel gemaakt, zeker wanneer deze theologisch ingekleurd kan worden. Daarmee komen we bij het tweede punt. 

Het kruis als levensboom

Hierboven heb ik al gewezen op de wijze waarop zowel Johannes als Paulus Adam en de tuin in Eden gebruiken om over Jezus’ dood en opstanding te spreken. Zowel in het verhaal dat deze schrijvers over Jezus vertellen als in Genesis 2-3, speelt de thematiek van leven en dood een grote rol. De connectie tussen het kruis van Jezus en de levensboom kan in het verlengde daarvan gezien worden. Jezus’ dood aan een martelwerktuig, het kruis, werd door de vroege kerk gezien als bron van leven voor de gelovigen. Dit leven kon bij uitstek worden gesymboliseerd door de levensboom waarvan de rechtvaardigen eens zouden eten (vgl. 1 Henoch 17,24,26 en Op 22). Zowel op basis van de connectie tussen de boom als hout en het kruis als hout, en de theologische doordenking van kruis als leven gevend symbool, werd het kruis zelf tot levensboom. We kunnen aannemen dat deze identificatie vroeg in de 2^e eeuw plaatsvond. De voorbereiding ervan is echter al in het NT terug te vinden. 

Jezus als de geïncarneerde Wijsheid

Naast de identificatie van het kruis als levensboom, is ook de identificatie van Jezus als levensboom goed te verklaren. Bijvoorbeeld op basis van de connectie tussen levensboom en de Wijsheid in Spreuken 3:18. Hierboven heb ik al gewezen op de vroegchristelijke lezing van Jezus als de Wijsheid uit het boek Spreuken (zie ook Johannes 1). Aangezien die Wijsheid nadrukkelijk wordt beschreven als levensboom is een verband snel gelegd.

Jezus als de ware rechtvaardige

 In Psalm 1 en Jeremia 17:8 wordt over de rechtvaardige gesproken als boom. Hoewel het hier niet gaat over een levensboom, zagen we dat Hieronymus in deze Psalm al Jezus als levensboom zag. De connectie tussen de rechtvaardigen en de levensboom komt ook al voor in de Psalmen van Salomo 14:3 (waarschijnlijk ontstaan tussen 60 v. Ch-0) waar, in taal verwant aan Psalm 1, gesproken wordt over de rechtvaardigen als levensbomen die in het paradijs (zullen) staan. Aangezien Jezus al in de vroege kerk werd gezien als de ultieme rechtvaardige is het goed denkbaar dat hij daarom al als levensboom werd gezien. 

Jezus de wortel, de spruit, het rijsje

Naast de symboliek van Jezus als rechtvaardige, zijn er veel oudtestamentische teksten die in de taal van planten over de te verwachten leider of Messias spreken (vgl. o.a. Jeremia 23:5, 33:15). Het valt goed voor te stellen dat vroege christenen in lijn met deze symboliek, en Psalm 1, Jezus zelf als een boom gingen schetsen. 

Duiding van de symboliek

Aan het slot van deze bijdrage, doe ik een poging tot een samenvattende duiding: welk beeld wil de christelijke traditie de mens nu voorhouden door Jezus en zijn kruis als levensboom te schetsen? Ik onderscheid drie betekenislagen.

In de eerste plaats wil zij verkondigen dat Jezus’ leven en sterven een leven gevende kracht is. In Jezus' kruisdood werd dan ook een omkeer gezien van de situatie na Eden. Door Jezus’ kruisdood is de levensboom weer voluit bereikbaar. Nieuw, waarachtig en eeuwig leven is mogelijk.

Ten tweede wil zij de mens voorhouden dat hij/zij juist door te sterven tot (eeuwig) leven en bloei komt. De dwaasheid van het kruis is dat het tot leven leidt. De gelovige volgt dit na door gedoopt te worden. Daar in het water wordt het oude leven afgelegd en het nieuwe aangedaan. In navolging van de vier rivieren uit de tuin in Eden, wordt de levensboom dan ook regelmatig afgebeeld met rivierstromen als symbool voor het water van de doop.

In de derde plaats wil deze symboliek hoop bieden aan de gelovige hier op aarde. Wat levenloos lijkt, kan weer gaan bloeien. Dat geeft hoop op verandering in het eigen leven en in de wereld, zowel voor uitzichtloze situaties als voor hen die ons ontvallen zijn aan de dood. Jezus is immers als eerste boom al opgestaan en geplant aan bij Gods troon. Allen die bij Hem horen, zullen eens zijn voorbeeld volgen.

Lees deze passageVerder lezen?