Jozef volgens de oude rabbijnen

Rabbijnse bijbeluitleg

Het kleurrijke verhaal van Jozef waarover collega Klaas Spronk in de vorige blog vertelde, was vanzelfsprekend ook populair in de joodse uitlegtraditie. Het verhaal maakt deel uit van de aartsvadercyclus die het ontstaan van het volk Israël verklaart en hoe dit volk en het land met elkaar verbonden zijn. De Jozefcyclus is ook belangrijk omdat het een ballingschapsverhaal is: Jozef blijft zijn God trouw ook in een vreemde cultuur. Daardoor sprak het verhaal vooral ook tot de verbeelding van joodse uitleggers buiten Israël, en is er een enorme hoeveelheid uitlegtradities ontstaan. Rabbijnse bijbeluitleg is zeer divers, het wordt wel vergeleken met de veelkleurige mantel van Jozef: afhankelijk van de lichtinval en de val van de plooien van het kleed ziet het er anders uit. Het doel van de uitleggers is om het verhaal betekenis te geven in de context van de toehoorders. En iedere tijd en culturele omgeving stelt zo zijn eigen vragen aan een verhaal. In de grote diversiteit aan uitleggingen zijn echter wel een paar rode draden te ontdekken. Een daarvan is de positieve waardering van lustbeheersing: Wie zichzelf beheerst, is sterker dan wie een stad inneemt (Spreuken 16:32)!

Het weerstaan van verleiding

In de joodse traditie wordt Jozef vaak beschreven als een tsaddiek, dat is een rechtvaardige. Het is een eretitel voor iemand die in staat is zichzelf volledig te beheersen en zijn verlangens te beteugelen. Maar dan volgt onmiddellijk de vraag die ook soms in discussies over Jezus opkomt: namelijk of de persoon in kwestie misschien helemaal niet zo bevattelijk is voor verleiding. En geldt het dan wel als een prestatie? Als je geen last hebt van verleiding dan is het immers een koud kunstje om hem te weerstaan. De rabbijnen benadrukken dat Jozef wel degelijk gevoelig was voor de verleiding en dat het hem niet gemakkelijk viel om die te weerstaan.  Men wijst daarbij bijvoorbeeld op zijn leeftijd. Volgens Genesis 37:2 was Jozef zeventien jaar toen hij naar Egypte werd verkocht en dus waarschijnlijk niet veel ouder toen de vrouw van Potifar hem in haar bed probeerde te krijgen. In het jodendom zijn seksuele behoeften geen taboe, er wordt openlijk over gesproken. Die behoeften moeten echter vervuld worden binnen de bescherming van een huwelijk.

Trouwen op jonge leeftijd wordt daarom aangeraden. Jozef was op een leeftijd dat seksuele verlangens zich over het algemeen sterk laten gelden. Men kon zich daarom slecht voorstellen dat hij die niet had. En hoewel de Bijbel erg summier is in het beschrijven van de verleidingsscene, lieten sommige latere commentatoren zich vrij gaan in het beschrijven van de verleidingstactieken van de vrouw. Er wordt ook gewezen op de ongelijke machtsverhouding. Jozef was een slaaf en de vrouw van Potifar zijn meesteres. Zelfs als hij geen gevoelens voor haar had, dan moet de verleiding toch groot geweest zijn om maar gewoon aan haar wensen toe te geven om zo uit de problemen te blijven.

De vraag die de rabbijnen zich stelden was daarom hoe het dan toch lukte de verleiding te weerstaan.

Genesis Rabba

Een van de werken die uitgebreid de verleidingsscene beschrijven is Genesis Rabba (letterlijk “groot Genesis”). Dit is een verzameling commentaren op Genesis uit de eerste eeuwen van de gewone jaartelling, die waarschijnlijk zijn samengebracht en geredigeerd in de loop van de 5^e eeuw in Palestina.  De commentaren hebben een preekkarakter, dat wil zegen dat ze niet alleen uitleggen “wat er staat”, maar ook “wat het betekent”. Een belangrijke methode bij het zoeken naar betekenis is de “Schrift-met-Schrift-vergelijking”. Door verschillende delen van de Hebreeuwse Bijbel op een creatieve manier met elkaar in verband te brengen kunnen de delen licht werpen op elkaar. De Schrift legt zo zichzelf als het ware uit. Laten we eens naar zo’n uitleg kijken en zien hoe een moeilijke tekst uit Genesis 49, de zegen van Jakob’s zonen, wordt gebruikt om licht te werpen op de verleidingsscene. Omdat de oorspronkelijke tekst natuurlijk in het Hebreeuws is, en onze vertalingen niet altijd letterlijk weer kunnen geven wat er staat, geef ik de tekst in een eigen vertaling. Die is weliswaar niet zo fraai, maar nodig om het verband tussen de twee te vergelijken tekstpassages aan te tonen. Ook zal ik hier en daar tekst tussen haakjes toevoegen om het beknopte taalgebruik wat toe te lichten. Vierkante haakjes vullen de tekst aan, ronde haakjes geven uitleg. Bijbelcitaten staan tussen aanhalingstekens.

Op zekere dag…

In Genesis Rabba 87 vinden we de volgende uitleg:

“Op zekere dag kwam hij naar het huis om zijn werk te doen, terwijl er verder niemand van de huishouding thuis was” (Genesis 39:11). Volgens rabbi Jehuda was het de dag van het Nijlfeest en was iedereen gaan kijken naar de feestelijkheden, maar hij (Jozef) ging naar huis om de boekhouding van zijn heer te doen. Volgens rabbi Nechemja was het een theaterdag en was iedereen gaan kijken, maar was hij naar huis gegaan om de boekhouding van zijn heer te doen. Rabbi Sjmoeël zei: “om zijn werk te doen”, zeker… (in onze huidige emoticon stijl zou hier een vette knipoog gestaan hebben). Maar “geen man” (het Nederlandse “er was niemand” is een weergave van het Hebreeuwse ejn isj, wat ook gelezen kan worden als “geen man”): hij probeerde het maar bevond zichzelf geen man (d.w.z. hij was impotent). De boog spande zich wel maar schoot terug. Dat is wat geschreven staat “maar zijn boog schoot terug” (Genesis 49:24, door de tekst iets anders te vocaliseren verandert de tekst “zijn boog bleef gespannen” in “zijn boog schoot terug”). Rabbi Jitschak zei: Zijn zaad verspreidde zich en kwam er via zijn vingernagels uit, [zoals geschreven staat] “het zaad van zijn handen verspreidde zich” (opnieuw een iets andere vocalisatie van de moeilijke tekst uit Genesis 49:24 die in de NBV vertaald wordt als “zijn armen en handen soepel”). Rabbi Hoena zei uit naam van rabbi Metana: Hij zag een beeltenis van zijn vader en zijn bloed bekoelde, [zoals geschreven staat] “door de hulp van de machtige Jakob, vandaar de herder, de rots van Israël” (meestal wordt “de Machtige van Jakob” vertaald, dat ligt meer voor de hand, maar de interpretatie “machtige Jakob” kan ook). Wie deed dat? (d.w.z. wie zorgde ervoor dat het beeld hem verscheen?) “De God van je vader die je geholpen heeft” (Genesis 49:25).

Fantastisch?

Misschien vindt u dit fantastisch, of vindt u eerder de rabbijnen fantasten? Of u het een mooie uitleg vindt is aan u, maar een mogelijke indruk dat de rabbijnen fantasten waren moet ik bestrijden. De vooronderstelling waar de rabbijnen vanuit gingen was dat de Bijbel volledig, foutloos, en van universeel belang is. Door creatief om te gaan met de consonantentekst (de Hebreeuwse Bijbel is zoals u wellicht weet oorspronkelijk alleen met medeklinkers geschreven), en door verschillende Bijbelgedeelten met elkaar te verbinden verklaarden ze moeilijke gedeelten en vulden de tekst aan waar hij te beknopt leek. Voor de rabbijnen is het een intellectuele en spirituele uitdaging om de tekst ook te laten spreken op plaatsen waar hij lijkt te zwijgen. De catechetische en pastorale uitdaging is om het volk te onderwijzen en ze op te voeden tot een godvruchtig leven.

De uitleg over het feit dat Jozef en de vrouw alleen in huis waren wordt niet verklaard met een Schrift-met-Schrift-vergelijking maar is een zoeken naar een mogelijk plausibele verklaring hoe zij samen alleen in een kamer konden belanden in een rijke huishouding met ongetwijfeld vele bedienden. Het laat een beetje in het midden of Jozef met voorbedachte raad terugging of niet. Waren zijn bedoelingen wel zo zuiver? Rabbi Smoeël heeft daar zo zijn twijfels over. Vervolgens wordt dan met een ingenieuze Schrift-met Schrift-vergelijking betoogt dat Jozef op het punt stond te bezwijken voor de verleiding. Er worden verschillende verklaringen gegeven:

1. Hij was impotent. De reden is onduidelijk. Misschien voelde hij zich gewoon niet aangetrokken tot de vrouw en lag de verleiding er vooral in dat door “zijn werk te doen” hij een wit voetje bij haar zou halen en/of van het gezeur af zou zijn?
2. Hij verlangde hevig naar de vrouw maar beheerste zich met zo’n grote kracht dat het zaad elders een uitweg zocht.
3. Hij stond op het punt te zondigen, maar God bracht hem net op tijd het beeld van zijn vader Jakob in gedachten. Hij werd zo weer bepaald bij zijn afkomst en zijn religie.

Opdat u, lieven, kuis zult zijn

Dit verhaal bleef populair door alle tijden en culturen. Jozef werd zo een rolmodel voor het omgaan met verleidingen. Want het verhaal gaat natuurlijk nog verder. Na veel wederwaardigheden wordt Jozef uiteindelijk onderkoning over Egypte en redt dan zijn familie van de hongerdood en daarmee het volk Israël van de ondergang. Jozef’s hoge positie wordt algemeen verklaard als beloning op – of als een gevolg van – het beheersen van zijn zondige lust. Een prachtig middeleeuws Jiddisch gedicht over het verhaal eindigt daarom als volgt:

Alle wonderen die de held overkwamen bewijzen dat het slechts kwam doordat hij zijn hart bedwong. Kort daarna ontving hij de heerschappij over het hele Egyptische rijk. Zijn deugden waren veelvoudig. Volgt dit voorbeeld na, beste mensen, opdat u, lieven, kuis zult zijn. Wanneer u, lieven, kuis zult zijn, dan valt u ten deel het ware koninkrijk!

Lees deze passageVerder lezen?