Polarisatie tegengaan vanuit vertrouwen
Hoe komen we aan de polarisatie voorbij? Door te zien dat het goede op het spel staat voor mensen die polariseren. Dat echt serieus nemen, betekent onze stellige overtuigingen relativeren. Want niemand kan het goede op aarde realiseren. Daarvoor is het te groot. Het overstijgt onze kennis; het is niet maakbaar. Maar het drijft mijzelf. Én de ander. Dus moet je iets met die ander die ook voor het goede strijdt. En dat vraagt zelfbeperking. Dat waren enkele conclusies tijdens een PThU-publieksconferentie over polarisatie in november.
Focus op iets wat onszelf overstijgt
Tijdens de conferentie ging het over de ‘transcendentie (ofwel: dat wat onszelf overstijgt) van het Goede’. Het 'Goede', met een hoofdletter, overstijgt alle concrete goede dingen waar we ons voor inzetten. In al die dingen draait het uiteindelijk om het Goede dat we zelf nooit kunnen realiseren of benoemen. Dat Goede inspireert ons, spreekt ons aan. Hoogleraar ethiek Pieter Vos benadrukte dat niemand ‘de’ waarheid in pacht heeft als het gaat om wat ‘goed’ is. Om los te komen uit het wij-zij-denken moeten we oog houden voor wat anderen als dat Goede zien. Ook moeten we kritisch blijven op onze eigen ‘waarheden’. Daardoor begrijpen we beter waarom we voor het Goede op de barricades gaan, maar kunnen we over de grenzen van fundamentele verschillen heen toch het gesprek blijven zoeken.
Omgaan met polarisatie in onszelf
Ook liefdevolle aandacht voor de ander kan een strategie zijn om polarisatie voorbij te komen, vertelde filosoof Rob Compaijen. Hij beschreef op indringende wijze de strijd die hij voerde met de polarisatie in zichzelf rondom de aanwezigheid van de wolf in Nederland. Het besef dat zijn blik op het Goede beperkt is – dat er meer is dat van waarde is dan hij kan overzien – dreef hem naar de keukentafels van degenen die hij in gedachten veroordeelde. Daar probeerde hij, met vallen en opstaan, zijn perspectief op wat goed is te verruimen.
Zoek de polarisatie ook eens op
Polarisatie is soms ook positief en nodig, was de conclusie uit een gesprek met ethicus Theo Boer over actieve levensbeëindiging van jonge psychiatrische patiënten. Waar een situatie is gepolariseerd – denk aan een 23-jarige vrouw met psychiatrische klachten die vraagt om euthanasie – nodigt dit uit tot gesprek. Juist omdat het goede in zo’n geval niet met zekerheid of eenduidig aan te wijzen is. Ons richten op het overstijgende Goede draagt daarmee bij aan een gesprek tussen mensen van verschillende visies.
Vertrouwen als basis voor een andere benadering
De aandacht voor het hogere Goede dat mensen drijft is ook van belang bij alledaagse polarisatie. Merlijn Slothouber en Matthijs den Otter van respectievelijk Stichting Vreedzaam en Utrecht Zijn We Samen spraken hierover met hoogleraren Petruschka Schaafsma en Maarten Wisse. In projecten tegen polarisatie gaat het om het bevorderen van inclusiviteit: dat mensen zich erkend en gehoord weten. Cruciaal is het achterhalen waarom mensen zich polariserend opstellen, bijvoorbeeld wanneer jongeren stenen naar een ambulance gooien. Wat staat er voor betrokkenen precies op het spel? Hierbij is het belangrijk het vertrouwen te behouden dat mensen eigenlijk het goede willen (‘iedereen wil dat de speeltuin een fijne plek is’). En praktisch kun je bepaalde vaardigheden aanleren, zoals vreedzaam communiceren en kennis van burgerrechten en -plichten.
Leer zelfbeperking aan
Polarisatie te lijf gaan vanuit vertrouwen in het overstijgende Goede en van daaruit ook vertrouwen in elkaar, is dat niet naïef? Er is toch concreet sprake van geweld tussen gepolariseerde groepen? Het slotpanel benadrukte hoe ieder mens kan bijdragen aan het bekrachtigen van het overstijgende Goede door de zelfbeperking die ermee samenhangt te oefenen. Bijvoorbeeld door bewust op zoek te gaan naar mensen in contexten die echt anders zijn dan zij zelf zijn. Of door zelf met minder ruimte, geld of spullen genoegen te nemen hebben, zodat ook anderen ruimte krijgen. Zelfbeperking is er ook vanuit de overheid. Bijvoorbeeld in het toestaan van demonstraties, juist wanneer die tegen haar eigen beleid gericht zijn. En is ook gebed niet een oefening in in zelfbeperking? Bidden is jezelf te binnen brengen dat de wereld niet om jou draait en je verbinden met de ander, vriend en vijand.
Gesprek losmaken
De conferentie was erop gericht om gesprek los te maken, waarbij theorie en actualiteit op elkaar werden betrokken. Bijvoorbeeld de actualiteit van ambtenaren die in hun dagelijkse praktijk voor hun ‘goed’ op de barricades springen door bijvoorbeeld niet als trouwambtenaar op te treden bij een lhbtqi-huwelijk. Is dat dan gewetensbezwaar, of politieke voorkeur? Moet iemand de eigen opvattingen aan de kant zetten voor het grote geheel? Wordt het geheel daar echt beter van? In een ander gesprek ging het over de Tien Geboden: zijn die echt nodig als richtlijnen voor het goede, of benoemen ze vanzelfsprekendheden? En als dat zo is, hebben ze dan niet (voor een deel) een universele reikwijdte, omdat wat ze benoemen in vele culturen als waardevol erkend wordt? Ook de vraag naar de rol van de rede kwam aan bod, bijvoorbeeld in een gesprek over Spinoza. Moeten we inzetten op de rede om de polarisatie voorbij te komen – of is het beter de grote rol van emotie te onderkennen?
De conferentie bood een innovatieve invalshoek voor het gesprek over polarisatie. Niet met de pretentie het probleem op te lossen, wel om er anders mee om te gaan.
