Teruggevonden: Verloren gewaande editie van de Heidelbergse Catechismus uit 1563
Onderzoekers van de Protestantse Theologische Universiteit (PThU) hebben een microfilm ontdekt met een verloren gewaande Nederlandse eerste uitgave van de Heidelbergse Catechismus (1563). De onderzoekers, dr. mr. Klaas-Willem de Jong en Wouter Kroese MSC MA, hebben de microfilm digitaal beschikbaar gemaakt via de bibliotheek van de universiteit.
Bijbelverwijzingen en gebeden
Klaas-Willem de Jong en Wouter Kroese over hun ontdekking: “Het vinden van de microfilm was een avontuurlijke speurtocht. Stap voor stap kwamen we dichterbij. Deze vondst vergroot ons inzicht in het ontstaan en de eerste ontwikkeling van de Heidelbergse Catechismus. Van belang zijn bijvoorbeeld de Bijbelverwijzingen die in een kleinere letter in de marge staan genoteerd. Hoe meenden theologen indertijd de leer van de Catechismus Bijbels te kunnen onderbouwen? Een ander onderdeel dat het historisch-theologisch onderzoek verder brengt, is het zevental gebeden dat achter de Catechismus is opgenomen. Drie zijn er voor de zondagse eredienst, vier voor huiselijk gebruik: voor het slapengaan en bij het opstaan, voor en na het eten. Uit de literatuur wisten we dat ze er waren, maar we kenden de teksten niet. In min of meer gewijzigde vorm zijn deze gebeden nog altijd beschikbaar. Ze worden gedrukt achterin psalmboeken en Bijbels van Uitgeverij Jongbloed en de Gereformeerde Bijbelstichting. Wie de hedendaagse gebedsteksten naast die uit 1563 legt, beseft dat hij zich in het bidden ervan voegt bij tallozen die ons in geloof zijn voorgegaan, soms in uiterst moeilijke omstandigheden. De Bijbelverwijzingen vergroten het inzicht in de bronnen van de gereformeerde geloofsovertuiging. Onze voorouders zijn niet in een nacht over het ijs gegaan.”
Historische achtergrond: ontstaan
In 1563 verschenen in het Duitse Heidelberg kort na elkaar meerdere uitgaven van een gereformeerde catechismus. Al snel publiceerde de toen in en om Heidelberg werkzame predikant Petrus Dathenus (1531/1532-1588) een Nederlandse vertaling van deze catechismus. Deze liet hij net als de meeste Duitse versies en andere vertalingen in 1563 vergezeld gaan van een zevental gebeden. Deze vertaling had slechts beperkt succes. Andere Nederlandse vertalingen waren populairder, al is aantoonbaar dat Dathenus’ werk invloed heeft gehad op deze vertalingen. Als Dathenus in 1566 zijn psalmberijming uitgeeft, neemt hij daarbij ook een op onderdelen gewijzigde vertaling van de Heidelbergse Catechismus op en voegt hij liturgische formulieren en gebeden toe. De versie uit 1566 zal voor de Catechismus de standaardtekst worden.
Meer dan eens zoekgeraakt en teruggevonden
Dathenus’ catechismus-uitgave uit 1563 is in de negentiende eeuw herontdekt door de Utrechtse hoogleraar J.I. Doedes (1817-1897). Voor zover bekend is er slechts één exemplaar van bewaard gebleven. Doedes gaf er bredere bekendheid aan door het laten drukken van een heruitgave. Hij nam echter niet alles op. Het voorwoord van de in Heidelberg residerende Paltsgraaf Frederik III (1515-1576) liet hij achterwege, net als de Bijbelverwijzingen in de marge en de zeven gebeden. Na Doedes’ dood werd het unieke boek verkocht en verscheept naar New York. Daar raakte het zoek. Gelukkig zijn er aan het begin van de twintigste eeuw foto-afdrukken van gemaakt op verzoek van de Duitse kerkhistoricus W.G. Goeters (1878-1953). Door een bombardement aan het einde van de Tweede Wereldoorlog raakte hij ze kwijt. Zijn zoon J.F.G. Goeters (1926-1996), eveneens kerkhistoricus, wist in de vijftiger jaren in New York een microfilm van de afdrukken te verkrijgen. Voor zover bekend heeft hij ze niet of nauwelijks gebruikt. Zijn archief met de microfilm is ondergebracht in het Archief van de ‘Evangelische Kirche im Rheinland’ te Düsseldorf. Klaas-Willem de Jong en Wouter Kroese wisten dat hij zich intensief met de geschiedenis van de Heidelbergse Catechismus heeft beziggehouden en vermoedden op grond daarvan dat hij bekend was met de unieke druk uit 1563. Dat vermoeden is dus inmiddels juist gebleken.
Voor wie meer wil weten
De onderzoekers hebben hun zoektocht naar en studie van de Heidelbergse Catechismus uit 1563 beschreven in een artikel dat eind dit jaar zal verschijnen in het tijdschrift Church History and Religious Culture (CHRC) (‘One of the First Dutch Translations (1563) of the Heidelberg Catechism. The Rediscovery of a Long-lost Copy’).
De kennis van het zevental gebeden is verwerkt in de bundel ‘De Nederlandse gereformeerde Liturgie 1566-1639. De teksten en hun dynamiek’. Deze verschijnt binnenkort bij Uitgeverij Verloren te Hilversum. De bundel wordt op zaterdag 7 december feestelijk aangeboden in de Utrechtse Janskerk.
